Yaxşı tərcüməçilər olsa...
Uzaq Şərq ədəbiyyatı dünya
ədəbiyyatı içərisində önəmli yerlərdən birini tutur. Mütəxəssislər hesab edir
ki, yapon, Çin, Koreya, İndoneziya, Monqolustan, Vyetnam və s. xalqların
ədəbiyyatı həm tarixi keçmişinə, həm də sənətkarlıq baxımından dünya bədii
xəzinəsini mövzu, obrazlar, xarakterlər, bədii kompozisiya orijinallığı və s.
cəhətdən zənginləşdirib və onu irəliyə aparıb. Ancaq hazırda bu ölkələrin
ədəbiyyatının bizim ölkəmizdə az tanınması ilə bağlı "Biz Uzaq Şərq
ədəbiyyatından xəbərsizik” kimi fikirlər səslənir."Müzakirə”mizdə bu fikirlərə
aydınlıq gətirməyə çalışdıq.
Bədii düşüncə ilə ədəbi
düşüncə arasında yaxınlıq
Filologiya elmləri doktoru,
professor Bədirxan Əhmədlinin fikrincə, Şərq ədəbiyyatı kimi Uzaq Şərq ədəbiyyatı da dünya bədii
düşüncəsini bir parçasıdır: "Ancaq biz uzun illər dünya ədəbiyyatı dedikdə
Avropa və Amerika ədəbiyyatını nəzərdə tutmuşuq və beləliklə, dünyanın böyük
bir hissəsində yaranan ədəbiyyatdan xəbərsiz olmuşuq. Düşünürəm ki, bu proses
sovet dövründə formalaşıb. Çünki XX yüzilliyin əvvəllərində Ə.Hüseynzadə,
Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə kimi fikir adamlarının yaradıcılığında istər siyasət,
istərsə də ədəbiyyat baxımından daha tez-tez müraciət edilirdi. Sonra isə
kontekst dəyişdi, Azərbaycan bədii-elmi düşüncəsi Qərb konteksti üzərinə
köklənməyə başladı. Sovet dövründə "xarici ölkələr" ədəbiyyatı adı
altında tədris olunanlar da Avropa və Amerika xalqlarının ədəbiyyatından ibarət
idi. Burada sovetlərin qoyduğu sərhədlərlə yanaşı, dil baryeri də mühüm rol
oynayırdı. O zaman Azərbaycanda müxtəlif dillərin, xüsusilə, Asiya xalqlarının -hind,
urdu, yapon, indoneziya, koreya və s. öyrənilməsi və tədris edilməsi təcrübəsi
yox idi. Bu xalqların hər hansı kiçik həcmli nəsr (hekayə) və şeir nümunələri
belə, rus dili vasitəsilə edilirdi. O xalqların ədəbiyyatına müraciət edilirdi
ki, həmin ölkənin sovetlərlə siyasi münasibətləri var idi. 1913-cü ildə hind
yazıçısı Rabindranat Taqorun Nobel mükafatı alması Asiya ədəbiyyatının dünyaya
çıxmasında bir imkan oldu. Onun səkkiz cildlik "Seçilmiş əsərləri” kitabı hələ
60-cı illərdə Azərbaycanda nəşr edilmişdi. Amma bütün tərcümələr rus dilindən idi”.
B.Əhmədli bildirir ki, keçmişə baxanda bu gün Asiya xalqlarının ədəbiyyatının
həm öyrənilməsində, həm də tərcüməsində xeyli irəliləyişlər var. Belə ki,
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda "Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri”
şöbəsi yaradılıb. Şöbədə yapon, hind, əfqan, pakistan, indoneziya, koreya, çin,
vyetnam, monqol ədəbiyyatı öyrənilir: "Bu xalqların ədəbiyyatı ilə bağlı elmi
konfranslar, sessiya və seminarlar keçirilir. Lakin tərcümə sahəsində
vəziyyətin ürəkaçan olduğunu söyləmək çətindir. Çünki tərcümələrin azlığı bu
ədəbiyyatların öyrənilməsində müəyyən çətinliklər yaradır. Bu xalqların dilini
bilən mütəxəssislərimiz isə azdır. Ancaq mövcud tərcümələr bunu deməyə əsas
verir ki, Asiya xalqlarının bədii düşüncəsi dünya ədəbiyyatını zənginləşdirir.
Son illərdə Nobel mükafatının yapon və çin yazıçılarına verilməsi də bu
ədəbiyyatı önə çıxarır. Son illərdə əfqan, yapon, koreya, çin, hind
ədəbiyyatından tərcümələr edilib. Əfqan yazıçısı Xalid Hüseyninin üç romanı - "Çərpələng
uçuran”, "Min möhtəşəm günəş”, "Və dağlardan səda gəldi” əsərləri tərcümə və
nəşr edilib. Doğrudur, bu əsərlərin hamısında peşəkar tərcümənin eyni
vəziyyətdə olduğunu demək də çətindir. Yaxud yapon, çin, koreya ədəbiyyatından
tərcümələr də eyni vəziyyətdədir. Hələ bizdə bu xalqların ədəbiyyatı ilə bağlı
peşəkar tərcüməçilər nəsli formalaşmamışdır. Bu yaxınlarda Koreya yazıçısı Şin
Qyonqun "Anam sənə əmanət” kitabının iki tərcüməsini oxudum. Haqqında məqalə də
yazmışam, bu günlərdə mətbuata verəcəm. Lakin bu tərcümələrin ikisi də eyni
səviyyədə deyil. Biri ingilis, digəri isə koreya dilindən çevrilib. Yaxud, Koreya
yazıçısı Han Kanğın "Vegeterian" romanı bu günlərdə dilimizə
çevrilib. Romanı orijinaldan Könül Kamilzadə çevirib. Deyim ki, bu tərcümə
olduqca xoşuma gəldi. Tərcüməçinin dili bilməklə yanaşı, həmin xalqın
adət-ənənəsini, psixologiyasını, tarixi və mədəniyyətini də bilməsi olduqca
vacibdir”. Ədəbiyyatşünas alim bildirir ki, yapon ədəbiyyatından da xeyli
tərcümələr var. Bu tərcümələr çoxaldıqca onların araşdırma dövriyyəsi də artır:
"Artıq yapon ədəbiyyatı haqqında yaponşünas əməkdaşımız, doktorant Gülnar
Yunusovanın məqalələri nəşr edilir. Yapon hokkuları da Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığı üçün yaxşı tanışdır. Hətta bunun əsasında Azərbaycan
hokkuları da yazılıb. Yəni Asiya xalqlarının ədəbiyyatı mövzu, problematika,
süjet, obrazlar, poetik sistemi etibarilə zəngin və müxtəlifdir. Bu nümunələr
çoxaldıqca onun araşdırılması və öyrənilməsi prosesi də baş verir və elmi
dövriyyəyə daxil edilir. Düşünürəm ki, Uzaq Şərq ədəbiyyatını bizə bağlayan
amillər çoxdur və bu faktorlar bu bədii düşüncənin milli arenaya gəlişini daha
da sürətləndirəcək, bu xalqların ədəbiyyatı dilimizə daha çox çevriləcək”. B.Əhmədli
hesab edir ki, tərcüməçilər və nəşriyyatlar bu işə daha çox səy
göstərməlidirlər: "Mən bu ölkələrin bir çoxunda olmuş, elmi konfranslarda
məruzələr etmişəm və görmüşəm ki, bizim bədii düşüncəmizlə bu xalqların ədəbi
düşüncəsi arasında bir yaxınlıq var”.
Dünyada kifayət qədər
yayılmaması
Yazıçı-tərcüməçi Nəriman
Əbdülrəhmanlı Uzaq Şərq ədəbiyyatının ölkəmizdə az tanıdılması ilə balı fikirlərə
Yaponiya ədəbiyyatını aid etmir: "Çünki, yapon ədəbiyyatı ölkəmizdə kifayət
qədər tanınır. Yalnız son illər ərzində Akutaqava Rünöske, Yasunari Kavabata,
Kenzaburo Oe, Yukio Misima, Kadzuo İşiquro, Haruki Murakami və başqa
müəlliflərin əsərləri çap olunub. Elə mən Y.Misima, K.Oe, K.Abe, K. Maruyamanın
roman, povest və hekayələrini dilimizə çevirmişəm. Uzaq Şərqə mənsub başqa
xalqların, məsələn, Çin, İndoneziya, Filippin, Hindistan, Koreya, Vyetnam,
Monqolustan, Pakistan və s. bağlı ilə səslənən fikirlərlə razıyam. Bu xalqların
ədəbiyyatı ilə kifayət qədər tanış deyilik. Hətta Nobel mükafatı almış Cin
yazıçılarının əsərləri belə, dilimizə çevrilməyib. Görünür ortada dil maneəsi
ilə yanaşı, həmin ölkələrin ədəbiyyatının dünyada kifayət qədər yayılmaması,
populyarlaşmaması məsələsi də var”. Yazıçının fikrincə, son vaxtlar AMEA Nizami
adına Ədəbiyyat İnstitutunun Asiya xalqları ədəbiyyatı bölməsi bu sahədə bir
sıra işlər görüb, əlaqələr yaradıb: "İnanaq ki, yaxın illərdə bu çatışmazlıq
get-gedə aradan qaldırılacaq”.
Orijinaldan tərcümə edən mütəxəssis
yoxdur
Bakı Dövlət Universitetinin
Uzaq şərq dilləri kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor
Oqtay Cəlilbəyli hesab edir ki, Uzaq Şərq ədəbiyyatından bir qədər
xəbərsiz olmağımızın əsas səbəbi həmin əraziyə aid ölkələrin uzun illər boyu
bizim üçün qapalı olmasıdır: «Məsələn, Yaponiya 200 il bizim üçün bağlı ölkə
olub. 2000-ci ildən başlayaraq Bakı Dövlət Universitetində yapon dili
öyrənilir. Bizdə ixtisas yaponşünas adlanır, tərcüməçilər isə Dillər İnstitutunda
yetişir. Biz yapon ədəbiyyatını, tarixini, siyasətini bilən mütəxəssislər
hazırlayırıq. Təbii ki, əvvəlcə 15-20 il dili öyrənirlər, dili öyrənəndən sonra
ədəbiyyata keçirlər. Ona görə bu gün bizdə yapon ədəbiyyatını tərcümə etmək
üçün nə yazıçı, nə də şair var. Ona görə də əldə olunan tərcümələr də rus
dilindəndir. Əvvəlcə bizə yapon ədəbiyyatından dərsliklər gəlib. 5-10 ildən
sonra tələbələrdən kimsə yapon ədəbiyyatını sevəcək, dili bilən olacaq və
onların içərisindən kimsə orijinaldan tərcümə edəcək».
O.Cəlilbəylinin sözlərinə görə, Çin ədəbiyyatı sahəsində də vəziyyət
eynidir. Hətta bu ədəbiyyat sarıdan tərcümələr daha kasaddır: "Bu günə qədər
bizə çin dilindən dərs deyən müəllimlər Çindən gəlirlər. Bizdə mütəxəssis
yoxdur. Ona görə bu sahədə də ədəbiyyatın tərcümə olunmasında geri qalırıq.
Ancaq ehtimal var ki, əvvəlcə yapon, sonra Çin, daha sonra Koreya
ədəbiyyatından tərcümələr olacaq. Çünki bizdə bu ixtisaslar tədris olunur”. O.Cəlilbəyli
dilşünasların fikrini əsas gətirərək bildirir ki, Yapon dili qohum dillərdən
biridir və Altay dil ailəsinə aiddir. Sadəcə, Yapon dilindən olan tərcümələr
rus dilindən olduğu üçün o qədər də özünəməxsus alınmır: "Yapon, Çin və ya
Koreya ədəbiyyatı ilə bağlı tərcümələrin genişlənməsi üçün ədəbiyyatçılar
olmalıdır. Biz isə dilçilər yetişdiririk. Fikrimcə, ədəbiyyatçılar 20-30 ildən
sonra yetişəcək. Çünki onlar əvvəlcə dili bilməlidirlər, sonra həmin kitabları
oxumalı, sevməli, daha sonra tərcümə etməlidirlər. Hazırda bizdə yapon və çin
ədəbiyyatını orijinaldan tərcümə edən bir mütəxəssis də yoxdur. Mən yapon dili
ilə bağlı dərslik hazırlamışam, ancaq bu dərsliyin hazırlanmasında rus və
ingilis dilində tərcümələrdən istifadə etmişəm”.
Təranə Məhərrəmova