Yarımçıq qalmış sevgi... - CÜMHURİYYƏT - 100
"Cümhuriyyət xadimlərinin ən böyük tarixi
xidməti o idi ki, onlar yurdun şimalında Rusiya işğalından sonrakı dövrdə
unutdurulmuş müqəddəs "Azərbaycan” möhürünü xalqa qaytardılar. Bu qayıdış
onların həyatını məhv etsə də, amallarını məhv edə bilmədi. Onlar əsrin çağırış
və tələblərinə layiqincə cavab verərək, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini
yaratmaqla, sonrakı nəsillərin yaddaşına bu tarixi şərəflə həkk etdilər”.
Hörmətli
oxucum! Bu gün 20-ci yüzilliyin əvvəllərində igidliyi və böyük məhəbbət ilə
dastana çevrilmiş Cavad bəyin nakam taleyindən bəhs edəcəyəm. O, Cavad bəyin
ki, "Mən öz xalqımı, Azərbaycanımı çox sevirəm. Həyatımı, varlığımı onlarsız
təsəvvür etmirəm” deyərək, canını qurban verdi.
Əsli-nəsli Qarabağ bəylərindən olan Cavad bəy Rza bəy oğlu
Məlik-Yeqanov 1878-ci ildə Qarabağın Tuğ kəndində anadan olub. Cavad bəy
ibtidai təhsilini məşhur maarifçi Mir Mehdi Xəzaninin ev məktəbində almış,
sonra texniki məktəbi bitirmişdi. Rus, alman, fars, gürcü dillərini mükəmməl
bilən Cavad bəy, xaricdə hərbi təhsilə yiyələnmişdir. O, siyasi fəaliyyətə
"Hümmət”dən başlamış və 1906-cı ildə bu təşkilata üzv yazılmışdır. 1903-cü
ildən Bakının neft mədənlərində işə başlayan Cavad bəy siyasi fəaliyyətinə görə,
1909-cu ildə həbs edilərək Bakıdan sürgün edilir. O, Bakıya bir də 1914-cü ildə
qayıdır və yenidən neft mədənlərində işə başlayır. Cavad bəy sürgündən
qayıdandan sonra "Hümmət”dən uzaqlaşır və 1917-ci ildə "Müsavat” partiyasına
üzv olur. "Müsavat”ın birinci qurultayının keçirilməsində yaxından iştirak edən
Cavad bəy, partiyanın ideyalarını təbliğ etmək
üçün mədən fəhlələri arasında geniş təbliğat işi apararaq, müsəlman
fəhlələrinin həmkarlar ittifaqının yaradılmasına nail olur.
Azərbaycan Milli
Şurasının və hökumətinin yaranmasında Cavad bəy Məlik-Yeqanovun da rolu
olmuşdur. O, Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyasının üzvü olmuş, 1918-ci il
mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurasının üzvü kimi Azərbaycanın müstəqilliyi
haqqında İstiqlal bəyannaməsinə imza atmışdır. Arxiv sənədlərindən aydın olur
ki, Cavad bəy Azərbaycan parlamentinin üzvü kimi həmişə münaqişəli bölgələrə
ezam edilib və bacarığı sayəsində orada hadisələri macərasından çıxmağa
qoymayıb. Onu 1919-cu ildə martın 10-da
parlament tərəfindən təsdiq edilən fəhlə məsələsi üzrə xüsusi müşavirənin
tərkibinə daxil edərək daha məsul işlərə cəlb edirlər. Cavad bəy də belə
ezamiyyətlərdən sonra hər dəfə Parlament qarşısında hesabat verirdi. Bu
hesabatlardan aydın olurdu ki, Cavad bəy fəhlə məsələsini bolşevik
ideologiyasının inhisarına verənlərdən fərqli olaraq, Azərbaycan
Cümhuriyyətinin müstəqilliyi naminə çalışan fəhlələrin təmsilçisidir.
C.Məlik-Yeqanov 1919-cu ildə Lənkərana qubernator təyin edilir. Gənc
qubernator tez bir zamanda bölgədə sabitlik əldə edir və Lənkəranın, Muğanın
Azərbaycan hakimiyyətinə tabe edilməsinə nail olur. O, 1919-cu il avqustun
15-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təmsilçisi kimi "Muğanın Azərbaycan
hakimiyyətini tanıması haqqında barışıq şərtləri”ni imzalayır.
Cavad bəy Lənkəranda qəlbinə və ruhuna daima rahatlıq bəxş edən
sevgisini də tapır. Tanrı ona mələk simalı Məryəm xanımı bəxş edir. Məryəm
xanım görkəmli pedaqoq, istedadlı publisist, xeyirxah maarifpərvər insan,
Teymur bəy Bayraməlibəyovun qızı idi. H.Z.Tağıyevin qız məktəbində və "Müqəddəs
Nina” məktəbində təhsil alan Məryəm, Murtuza Muxtarovun maddi dəstəyi ilə
Moskva Tibb Universitetinə daxil olur. Lakin Rusiyada baş verən inqilabi hadisələr
onu təhsilini yarımçıq qoymağa vadar edir (BDU-nun hüquq fakültəsini bitirir).
Məryəm xanım Lənkərana qayıdır və burada ilk dəfə olaraq qızların təhsil alması
üçün qız sinfi təşkil edərək müəllimliyə başlayır. Bir gün səhər məktəbə gələn
Məryəm xanım görür ki, məktəbin həyətini zabitlər zəbt edərək təlim keçirlər.
Təbii ki, zabitlərin məktəbin həyətində təlim keçməsini görən valideynlər qızlarını
məktəbə qoymurlar. Bu isə Məryəm xanımın çətinliklə məktəbə cəlb etdiyi
qızların yenidən məktəbdən uzaqlaşmasına səbəb olurdu. Odur ki, o, öz etirazını
bildirmək üçün Lənkəran şəhərinin general-qubernatoru Cavad bəy Məlik-Yeqanovun
qəbuluna gəlir.
Gözəl, savadlı Azərbaycan qızının bu cəsarətli hərəkəti qubernatoru
sevindirir və əmr verərək zabitləri məktəbin həyətindən çıxarır. Məryəm xanımın
gəlişi və bu cəsarəti Cavad bəyin ürəyində qəribə bir hiss oyadır. Bu hiss
sonradan böyük məhəbbətə çevrilir və onlar ailə qururlar. Amma iblis xislətli insanlar
bu cütlüyü xoşbəxt olmağa qoymurlar. Ailənin xoş günlərinin ömrü barmaqla
sayılacaq qədər olur. 1920-ci ilin aprel işğalı Məryəm xanımın isti yuvasını
tar-mar edir. 1920-ci ilin may ayının 11-dən 1930-cu ilin fevral ayına kimi 6
dəfə həbs edilən Cavad bəy, bir necə ay ağır işgəncələrə, təhqirlərə məruz
qalaraq buraxılır. Diqqət yetirək, hökumət bu yersiz həbslər, araşdırmalar,
təqiblərlə bir ailəni səksəkə içində yaşamağa vadar edirdi.
Amma Cavad bəy savadlı bir kadr kimi bir necə il sovetlərin işinə də
yarıyıb. Məsələn, Respublika Xalq Əmək Komissarlığında qaçqınlar şöbəsinin
rəisi, 1927-28-ci illərdə neft məhsulları satışı idarəsinin rəisi, Bakı Sənaye
Texnikumunun təsərrüfat hissə rəhbəri və s. məsul vəzifələrdə işləyib. 1930-cu
ilin əvvəllərində birdən yada düşür ki, Cavad bəy "Müsavat” partiyasının üzvü
olub. 7 fevral 1930-cu ildə Cavad bəy XDİK-DSİ orqanlarının əməkdaşları
tərəfindən saxlanılır. Düz üç gündən sonra "antisovet fəaliyyətinə görə” onun
haqqında qəti həbs tədbiri seçildi. Bu, son gedişi oldu Cavad bəyin. Onu daha
çox "Müsavat”ın lideri M.Ə.Rəsulzadənin ailəsi ilə əlaqə saxlamaqda və onlara
qayğı göstərməkdə günahlandırırdılar. Ona görə də həbsxanada onu daha ağır cəza
tədbirləri gözləyirdi. Bu haqsızlıqlara cavab olaraq, Cavad bəy həbsxanada
aclıq elan etsə də, sonda bunu dayandırmağa məcbur olur.
İşi "sürətləndirən”
DSİ-əməkdaşları beş ay sonra - 17 avqust 1930-cu ildə Azərbaycan SSR DSİ-nin
kollegiya iclasında Cavad bəy Rza oğlu Məlik-Yeqanovu 5 il müddətinə islah
düşərgəsinə göndərmək barədə hökm çıxardı. Lakin Mərkəz bu hökmlə razılaşmadı.
Çünki Cavad bəyin "günahı” çox ağır idi. O, sovetlərin ən böyük düşməni olan
M.Ə.Rəsulzadənin ailəsinə qayğı ilə yanaşmışdı. Odur ki, 8 yanvar 1931-ci ildə
Baş Dövlət Siyasi İdarəsi Cavad bəyin işinə yenidən baxdı və onu 10 il
müddətinə uzaq Şimala sürgün edir”.
Sürgün "həyat”ı nə
qədər ağır və məşəqqətli olsa da, Cavad bəy dözür, ailəsinə yazdığı məktublarda
bunu hiss etdirmirdi. Sədaqətli ömür yoldaşı Məryəm xanıma və üç körpə qız
balasına təsəlli versə də, bilirdi ki, onları "xalq düşməni”nin ailəsi kimi çox
ağır bir durum gözləyir. Belə də oldu. XDİK şöbəsinin 7-ci bölməsinin rəisi DT
baş leytenantı Markaryan fürsəti əldən vermədi. Tez bir zamanda Məryəm xanım
haqqında məlumatları toplayıb Azərbaycan SSR xalq daxili işlər komissarı
Sumbatova məlumat verdi. Markaryanın bu məlumatından sonra Məryəm xanımın həbsi
üçün 2677 saylı order hazırlandı və 15 oktyabr 1937-ci ildə gecə həbs edilərək
evindən aparıldı. İstintaq materiallarından məlum olur ki, Məryəm xanıma nə
qədər cəza versələr də, ona qarşı irəli sürülən bütün ittihamları qətiyyətlə
rədd edib. Təəssüflər ki, yenə də yetərincə "şahid”lər tapıldı. Bu şahid
ifadələri təsdiq edirdi ki, o, sovet hökumətinə "xəyanət” edən "xalq düşməni”nin
arvadı idi. 12 dekabrda Azərbaycan SSR XDİK-nini "üçlüyü” Məryəm xanım Teymur
qızını 5 il siyasi hüquqları alınmaqla, 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum etdi.
"Xalq düşmənləri”nin üç qız övladı qaldı
başsız...
Məryəm xanımın da həbs
edilərək sürgünə göndərilməsi xəbəri Cavad bəyi çox sarsıtdı. Bu sarsıdıcı
xəbər ona sürgün həyatının bütün əzablarını unutdurdu. Həyat onun üçün bitdi.
Başsız qalmış üç qız balası və gözəl, cavan ömür yoldaşının sürgün həyatı Cavad
bəyi varından yox etdi. Nə qədər çalışsa da, dözmədi bu haqsızlıqlara. 1942-ci
ildə sürgündə vəfat etdi. Bu ölümdən gec xəbər tutan Məryəm xanım sürgündə hər
gecə Tanrıya əl açıb dua edirdi ki, onu kimsəsiz, sahibsiz qoyub gəldiyi üç
övladına bağışlasın, canını almasın, ona səbir, dözüm versin. Çünki sürgündə
rastlaşdığı "sürpriz”lər Bakıda Bayıl həbsxanasında gördüklərindən beş qat
artıq idi və bu "sürpriz”lər nəticəsində sağ qalmaq yalnız Tanrının bir
möcüzəsi idi. Tanrı bu möcüzəni Məryəm xanımdan əsirgəmədi. 11 illik sürgün
həyatından sonra 1948-ci ildə Bakıya qayıdan Məryəm xanıma "böyük qardaş”larına
sadiq qalan nökərlərimiz övladları ilə görüşməyə icazə vermədilər və onun
Bakıdan çıxması üçün əmr verdilər. Ta 1956-cı il bəraətinə qədər. Bəraətdən
sonra Məryəm xanım övladlarına qovuşa bildi. Hörmətli oxucum, onu da xatırladım
ki, 1987-ci ilin əvvəllərində (1987-ci ilin dekabrında vəfat etdi) Məryəm
xanımla görüşüb müsahibə götürmüşdüm. O zaman BDU-nun jurnalistika fakültəsində
oxuyurdum. Bu görüş haqqında "Məryəm xanım Bayraməlibəyova” sərlövhəli
məqaləmdə geniş məlumat vermişəm (Bax: "İşıq” jurnalı, 2013, N-4).
Vətənin, millətin
azadlığı, xoşbəxtliyi yolunda ölüm-dirim savaşına qalxan oğullar amalları və
əməlləri ilə böyük imperiyaya sübut etdilər ki, bu xalq azadlığı uğrunda canından,
qanından keçməyə hazırdır. Odur ki, əsrlər keçsə belə, yenə də qədirbilən
Azərbaycan xalqı hər an onları böyük ehtiram hissi ilə yad edəcək!
Qərənfil Dünyamin qızı
Əməkdar jurnalist