Yaratdıqlarına görə daşıdığı məsuliyyət hissini heç vaxt unutmayan rəssam - Fotolar
İnsan
dünyaya göz açır və elə lap körpəcə çağlarından səs və rənglərin sehrinə düşür.
Uşaqlıq çağlarının susmaq bilməyən əks-sədası sonralar rəssamlığı özünə peşə
seçmiş sənət adamlarının bədii axtarışlarında üzə çıxır. Rəssamın lazım gələndə
ən doğma adamlarına, hətta ailə üzvlərinə belə bağlı bir dünyası var. Onları
yalnız öz əsərlərində bu dünyanın sehr və möcüzələri, ağrı-acıları, sevinc və kədərləri
ilə insanları tanışlığa dəvət edir. Milli qrafika sənətimizin ən görkəmli nümayəndələrindən
olan Ələkbər Rzaquliyev kimi...
Görkəmli
rəssam yaradıcılığında mühüm yer tutan portret də çəkib, ölkəmizin gözəlliklərini
rənglərin dili ilə vəsf edən mənzərələr də. Qəlbinin pünhan duyğularını da kətana
köçürüb, əzablı həyatının real mənzərələrini də yaradıb. Ə.Rzaquliyevin
yaradıcılığında linoqravüra texnikasının bütün incəliklərini əks etdirən "Köhnə
Bakı”, "Tələbəlik illəri, "Solovki
adaları” kimi silsilə əsərlərlə yanaşı, Azərbaycan mənzərələri, müasirlərinə həsr
olunan əsərləri, gündəlik işlə məşğul olan - xalıları yuyan, lampaları
yandıran, su satan, balıq tutan, neft çıxaran insanlar da parlaq əksini tapıb.
Rəssam "Təmiz incəsənəti” istehsal incəsənəti ilə birləşdirərək dövrünün
ideyalarına uyğun əsərlər yaradır, yaradıcılığındakı novatorluq ruhunu qoruyub
saxlayırdı. O, bütün əsərlərində təkcə zahiri əlamətləri önə çəkməyib, eyni
zamanda xalqımıza xas xüsusiyyətləri fırçanın gücü ilə nümayiş etdirib.
Yaratdıqlarına görə rəssamın məsuliyyət daşıdığını vurğulayan rəssamın bu hissə
bütün fəaliyyəti boyu sadiqliyini əsərləri təsdiq edir.
Ağ və qara rənglər
Rəssamın
həyatının ağ və qara zolaqları sonradan onu sənətkar kimi tanıdan və sevdirən əsərlərinin
əsas rənglərinə çevrilir.
Doğulduğu
İçərişəhərin - əsrlərin sirrini özündə gizlədən dar küçələrin, sirli qəssab
dükanında satıcı işləyən atasının gündəlik əməyi onun uşaq yaddaşında təsirli
izlər buraxıb. Elə uşaq ikən mollaxanaya getmədiyi günlərdə həmin dükanda ilk dəfə
"Bakılı” tipajları ət satmaq üçün istifadə olunan kağızların üzərində görünüb. Ələkbər
heç kimin nəzərini cəlb etmədən bir küncdə oturub alıcıları müşahidə edərək
gördüyü personajlarla bağlı məzəli əhvalatlar uydurmağı xoşlayırdı. Əslində bu əyləncəsi
onun sənət yoluna ilk addımları idi. Ən xarakterik tipajları "Molla Nəsrəddin” jurnalının karikaturaları
ruhunda çəkməyə çalışırdı. Sərrast müşahidə qabiliyyəti insanın xarakterik
cizgilərini qabartmağa imkan verirdi. Hərçənd onun rəssamlığa olan marağı
mollaxanada yaxşı qarşılanmırdı. Müxtəlif karikaturalar, o cümlədən, satirik
qrafika ustası Əzim Əzimzadənin əsərləri onun üçün rəssamlıq dünyasına körpüyə
çevrilir. Beləcə, Əzim Əzimzadə onun ilk müəllimi olur. Uzun illər sonra bükmə
kağızının üzərindəki obrazlar "Köhnə Bakı” linoqravüra seriyasının əsasını təşkil
edəcək, rəssama məşhurluq qazandıracaqdı...
Ələkbər
1918-ci ildə rus-tatar məktəbini bitirərək "Realnı məktəb” nəzdində rəssamlıq
studiyasına getməyə başlayır və orada rəsm və yağlı boya rəngkarlığının əsaslarını
öyrənir. Sonradan baş verən siyasi hərəkatlar onun da həyatından izsiz ötüşmür.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması, sonradan məhv edilərək Azərbaycan
Sovet Sosialist Respublikasının elan olunması, daha sonra repressiyaların
başlanması, etnik və sinfi təmizləmələr, qarət, dinc əhaliyə qarşı törədilən vəhşiliklər,
sürgünlər onun gənclik dövrünə təsadüf edir. Ə.Rzaquliyevi də inqilabi hərəkatın,
bolşeviklərin vətəndaş hüquqlarının bərabərliyi, qardaş xalqların dostluğu
haqqında şüarları, əməyə və təhsilə çağırışları cəlb edirdi. Ancaq partiya işi
gənc rəssama incəsənətin əsaslarını maraqla öyrənməyə mane olmur.
Rzaquluyev
Bakı İncəsənət Kolleci açılan kimi bu təhsil ocağına daxil olur. Sonradan "yəqin
ki, mənim bəxtim gətirib. Mən Sergey Gerasimov, Konçalovski, Şterenberq,
Favorski, Pavel Kuznetsov, Falk kimi böyük sənətkarlardan dərs almışam” deyə
qürurlanmasına səbəb olan Moskva Ali-Bədii Texniki Emalatxanalarda (VXUTEMAS) təhsili
onun gələcəkdə görkəmli bir rəssam kimi yetişməsinə səbəb olur. Neçə-neçə
istedadlı rəssamı yetişdirən bu əfsanəvi təhsil ocağı 1925-1928-ci illərdə onun
da sənətinə fərqli ştrixlər bəxş edir.
1928-ci
ilin 29 iyulunda Azərbaycan rəssamlarının ilk sərgisi açılır və orada gənc rəssamın
bir neçə rəngkarlıq və qrafika əsəri təqdim olunur. İyulun 30-da isə onu həbs
edirlər. Repressiya illərinin qara əlləri onun da qapısını döyür...
25 ilin əzabı
1928-ci ildə gənc rəssamın sənəti
ilə bağlı coşub daşan arzularına son qoyulur. O, amansız repressiya
burulğanının ilk dalğasının qurbanı olur.
Ələkbər
həyatının beş ilinin Xüsusi Təyinatlı Solovki düşərgəsində keçirir. Məşəqqətli
illərdə möcüzə nəticəsində sağ qalmasına sonralar da inanmır.
Oğlu
Aydın həmin dəhşətli illərlə bağlı belə danışır: "Məncə, kimsə atama yalandan
böhtan atmışdı. Axı o, Azərbaycanda olan ilk komsomçulardan biri idi, kommunist
sisteminə inanırdı. Partiyanın tam hüquqlu üzvü olmağa hazırlaşırdı. Belə bir
adam necə başqa bir tərəfə dönüb hökumətə qarşı çıxa bilərdi? Bu ağlabatan
deyildi. Əminəm ki, onu günahsız həbs etmişdilər”.
1933-cü
ildə Ələkbəri soyuq Arxangelsk şəhərinə köçürürlər. Ağır fiziki iş və şaxta
sağlamlığına zərər yetirsə də, sag əlinin barmaqlarının ikisini don vursa da, sənətini
davam etdirməkdən əl çəkmir. Rəssam öz xatirələrini əsərlərində həkk edir.
Solovki və Arxangelskdəki əzablı həyatı kağız üzərinə köçürür. İnsan qəlbini
titrədən bu tablolarda – "Ağacın yüklənməsi”, "Solovki monastrı”, "Şimali Dvina
çayı”, əyilmiş taxta evlər, kater, ağacla yüklənmiş barjalar və s. əsərlərində
acı xatirələrindən bəhs edir. Həbsdən azad edilib Bakıya qayıdan Ələkbəri yenə
də qarşıda xoş olmayan günlər gözləyir. Ona Bakıda yaşamağa icazə vermirlər. Gəncədə
Dövlət Dram Teatrında işə düzəlir və teatr tamaşaları üçün eskizlər hazırlayır.
Bakıya qayıtmağı arzulasa da, bu arzusuna çatmaq ona asan başa gəlmir. Onu 1937-ci
ildə yenidən həbs edirlər. Gənc rəssam bu dəfə Vorkuta-Reçora islah əmək düşərgəsinə
göndərilir. Bu yolu isə nə az, nə çox - düz 10 il uzanır...
"Cəza”sını
çəkib qayıdandan sonra hökumət orqanları ona Bakıda yaşamağa icazə vermirdilər.
1947-ci ildə Bakıya qayıdan rəssamı bədii dərnək rəhbəri kimi çalışmaq üçün Şəkiyə
göndərirlər. O, Şəkidə ipək fabriki üçün eskizlər hazırlayır, həmçinin məktəbdə
də müəllimlik edirdi. 1949-cu ildə Ələkbər yenidən həbs edilir və Rusiyanın
şimalındakı Altay vilayətinə sürgün edilir. Sürgündə olarkən sonralar qızına "acından
və soyuqdan ölməmək üçün yenidən evlənmək məcburiyyətində qaldım. Həmin qadınla
evlənməklə özümə isti ev tapa bildim” - deyə yazaraq Berta adlı alman qızı ilə
evlənməsinə haqq qazandırmağa çalışır. Müharibə başladıqda, SSRİ-də yaşayan digər
almanlar kimi Bertanın ailəsi də sürgün edilmişdi. Onların Oktay və Aydın adlı
iki oğlu və Sevda adlı qızları doğulur.
"Həyatımın qalanını çalışmalıyam”
1953-cü
ildə - Stalinin ölümündən sonra əksər repressiyaya məruz qalan insanlar kimi,
onun da həyatında yeni səhifə açılır. 1956-ci ildə Ə.Rzaquliyev bəraət alaraq
sürgündən azad olunur. 1960-cı illərin əvvəllərində Berta və onun övladlarına
Azərbaycana gəlməyə icazə verilir. Təəssüf ki, 25 illik sürgün dövrü onun həyatına
izsiz ötüşmür, səhhətinə ciddi ziyan vurur. Taleyin amansızlığı idi - heç bir təqsiri
olmayan insan ömrünün 25 ilini həbs düşərgələrində keçirmişdi. "Atam sürgündən
qayıtdıqda, əlləri bükülmürdü. O hətta qələmi tuta bilmirdi” - deyə oğlunun
yaddaşında qalan o xatirələr çox ağrılıdır: "Bütün o illəri həbsdə olmaq onu mənəvi
cəhətdən sındırmışdı. Ancaq o bu barədə danışmağı sevmirdi”.
Ə.Rzaquliyevə
ailəsi ilə Bakıya köçməyə icazə verilir. O, mənzil və Rəssamlar İttifaqında
emalatxana ilə təmin olunur. Partiyaya bərpa olunur, sovet rəssamlarının
sıralarına qəbul edilir. Əlbəttə, bunlar itirdiyi illərin, çəkdiyi əzabların əvəzi
ola bilməzdi, ancaq sevdiyi sənətini davam etdirmək, duyğu və düşüncələrini
reallaşdırmaq üçün fürsət idi. Onsuz da onun bütün həyatı ağ və qara zolaqların
harmoniyası idi. "İtirdiyim illəri geri qaytarmaq istəyirəm. O illər mənim
bütün fikirlərimi, işlərimi və xatirələrimi əlimdən alıb. Ona görə də həyatımın
qalanını çalışmalıyam” - deyən rəssam özünü bütünlüklə emalatxanaya həsr edir.
Ə.Rzaquliyevin
linoqravürlərdən ibarət əsərləri Bakı və Moskvada fərdi, Yaponiya və ABŞ-da
qrup sərgilərində nümayiş olunur. Bu sərgilərdən sonra Azərbaycana "Köhnə Bakı”
estamplarını əldə etmək üçün sorğular gəlməyə başlayır. Rəssam həyatının sonuna
qədər "Köhnə Bakı” adlandırdığı silsiləyə yeni rəsmlər əlavə edir.
1964-cü
ildə ona Əməkdar incəsənət xadimi adı verilir.
İtməyən dəyər
Yaxşı
ki, dəyərləri qoruyan, nəsildən-nəslə ötürən xeyirxah əməllər yaşayır. Xalq
Bankın "Xalq Əmanəti” layihəsi Ələkbər Rzaquliyevin həyat və yaradıcılığına həsr
olunan bədii albomun təqdimatı və əsərlərindən ibarət təşkil etdiyi sərgi ilə
xalqımıza yeni bir əmanət bəxş etdi. Rəssamı
tanıyanlar onu həm bütöv şəxsiyyət,
həm də istedadlı rəssam kimi dəyərləndirdilər.
"Ələkbətin
həyatı fərqli və çətin idi” deyən Rəssamlar
İttifaqının sədri Fərhad Xəlilov onu Azərbycan qrfika sənətinin ən qiymətli
üzvü kimi dəyərləndirdi: ”Ələkbər həm şəxsiyyət, həm də rəssam kimi bütün yüksək
titullara layiq idi”.
Xalq rəssamı Tofiq Ağababayev "Ələkbər
Moskvada oxuyub və o vaxt Rusiyada təhsil alan rəssamlar arasında yaxşı yaradıcı
qida alıb” deyərək bu təhsil ocağının rəssamın həyatında oynadığı roldan
danışdı: "Moskva mühiti sənətin müxtəlif üslub və istiqamətlərini dərindən öyrənmək
üçün əvəzsiz məkan idi. Ancaq onun həbsi rəssamın yaradıcılığına mane olur.
Onun əsərlərinə baxanda, böyük işlər yaratdığını görürsən. Van Qoq 13 il işləyib.
O isə Van Qoqdan çox çalışıb”.
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə
doktoru Şirin Məlikova kitab üzrə materialları toplayarkən rəssamın ailə
üzvləri, qohumları, həmkarları ilə görüşüb: "Ələkbər Rzaquliyevin həyatının 25
ili qaranlıq səhifələrdən ibarət olub. Rəssam heç vaxt heç kəslə ona qarşı irəli
sürülən ittiham, həbsdə keçirdiyi illər haqqında danışmaylb”. Ş.Məlikova rəssamın
həyatı haqqında materiallar əldə etmək üçün xüsusi xidmət orqanlarına müraciət
edib. Həbs olunmasının səbəbləri, o müddətdə haralarda olması, hansı işlə məşğul
olması ilə bağlı məlumatlar əldə edə bilib və faktları ilk dəfə qələmə alıb.
Ə.Rzaquliyev
Moskvada əsərlərini sərgiləyən ilk azərbaycanlı rəssam idi. Öyrəndiklərini gənc
rəssamlara öyrətməkdən çəkinmir, sənətdə onlara dəstək olmağa çalışırdı. Bakıda
yerli rəssamların əsərlərindən ibarət sərgilərin təşkilində yaxından iştirak
edir, öz əsərlərini də nümayiş
etdirirdi. O illərdən günümüzə çatan iki işi – "Azərbaycanlı qadın” və "Pəhləvanlar”
əsərləri Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində saxlanılır. Bu iki akvareldən başqa Ə.Rzaquliyevin bütün boyakarlıq işləri
itirilib.
Görkəmli
rəssamı həmin illərdən tanıyan Xalq rəssamı
Arif Hüseynov həmkarı ilə ilk tanışlığından danışdı: "60-cı illərdə fəaliyyət
göstərən biz gənc rəssamlar onunla tanış olduq. Onun linoqravüraları bizim üçün
yenilik idi. Bu əsərlər Azərbaycan xalqının mədəniyyətini, məişətini, həyat tərzini
əks etdirmək baxımından əhəmiyyətli idi. Biz gənclər bu canlı məktəbdən çox şey
öyrənirdik”.
Rəssamın oğlu Aydın Rzaquliyev atasının xatirəsinə
göstərilən diqqət və hörmətə görə Xalq Banka təşəkkürünü bildirdi: "Mən atamın
xatirəsini andıqlarına, yaradıcılığının bir albom şəklində ərsəyə gəlməsində
göstərdikləri diqqətə görə təşkilatçılara təşəkkürümü bildirirəm”.
Görkəmli
rəssamın sərgilənən əsərləri onun xatirəsinə ən dəyərli qiymətdir.
Xatırladaq ki, "Xalq Əmanəti” layihəsi Xalq Bank tərəfindən 2010-cu ildən həyata keçirilir. Xalqımızın mədəni irsinin qorunub gələcək nəsillərə ötürülməsi, mənəvi dəyərlərimizin dünyaya tanıdılması məqsədi daşıyan layihə çərçivəsində nəşr olunan əsərlər üç dildə - Azərbaycan, rus və ingilis dillərində nəşr edilir və ölkənin ali və orta təhsil müəssisələrinə, kitabxanalara, uşaq evlərinə, ölkəmizin xaricdəki və xarici ölkələrin ölkəmizdəki səfirlikərinə, dünyanın böyük muzey və kitabxanalarına hədiyyə olunur.
Qeyd edək ki, rəssamın əsərlərinin sərgisi noyabr ayının 3-dən başlayaraq Xalq Bankın əsas binasında (Bakı şəhəri, İnşaatçılar prospekti, 22L) nümayiş olunur. Sərgini iş günləri saat 18.00-dan 21-dək, şənbə və bazar günləri isə saat 10.00-dan 16.00-dək izləmək mümkündür. Giriş sərbəstdir.
Təqdimatda iştirak etdi
Təranə Məhərrəmova