Yaponiya ilə əlaqələrin tarixi
Yaponiya
Asiyanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri sayılır. Yaponiya siyasi-ictimai, ədəbi-mədəni
görüşlərinin özünəməxsusluğu ilə digər ölkələrdən fərqlənir. Azərbaycan və
Yaponiya münasibətlərinin tarixini ümumtürk kontekstində öyrənilməsi daha doğru
olardı. Mahmud Kaşğarlının «Divanü lüğət-it-türk» əsərində (XI əsr) yapon
adaları, türk coğrafiyaşünası Katib Çələbi (XVII əsr) isə öz əsərlərində bu
ölkə haqqında məlumat vermişdir.
1904-1905-ci
ildə rus-yapon müharibəsi, eləcə də ikinci dünya müharibəsi zamanı Yaponiya və
SSRİ arasında baş verən hərbi toqquşmalar o dövrdə imperiyanın tərkib hissəsi
olan Azərbaycanla hər hansı yaxın əlaqələrin qurulmasına imkan verməmişdir.
1956-cı ilin oktyabrında SSRİ və Yaponiya arasında diplomatik münasibətlər yaratmış,
bu münasibətlərin müxtəlif sahələr, o cümlədən, mədəniyyət üzrə bərpasını təzahür
etdirən birgə bəyannamə imzalanmışdır. Bu bəyannamə Azərbaycan və Yaponiya
arasında da mədəni əlaqələrin qurulmasına şərait yaratmışdır. Digər tərəfdən
1960-cı illərdə Sovet hakimiyyətinin beynəlxalq miqyasda "sülh, əmin-amanlıq”
yaratmaq istəyi Yaponiya ilə ədəbi-mədəni əlaqələrin yaranmasına rəvac verdi.
Sovet dövründə "Azərbaycan” jurnalında çap olunmuş Yaponiya ədəbiyyatı nümunələri
əsasında hər iki ölkə arasında ədəbi əlaqələrin inkişaf tarixinin öyrənilməsi
böyük əhəmiyyət daşıyır. Yaponiya Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini
28 dekabr 1991-ci ildə tanımışdır.
Ümummilli
lider Heydər Əliyev 17 yanvar 1998-ci il tarixində Yaponiyanın Beynəlxalq
İqtisadi Əməkdaşlıq Fondunun nümayəndə heyətini qəbul edərkən, Azərbaycan dövlətinin
Yaponiya ilə əməkdaşlığa xüsusi diqqət verdiyini qeyd etmişdir.
Yapon poeziyası
Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin fəal mətbu orqanı olan "Azərbaycan” jurnalı hər zaman
dünya ədəbiyyatı nümunələrini öz səhifələrində oxucularına tanıtmışdır.
Jurnalın 1958-ci ildə çıxan 9-cu sayında dərc olunan Simadzaki Posonun "Hind
qozu”, Akagi Siqeonun "Foto-şəkil”, Kavagism Qaysinin "Fudzi, kinlə alovlan”,
Nakano Siqexarunun "Nəğmə”, Naoki Usaminin "Polis zopası” şeirləri Yaponiya ədəbiyyatına
aiddir. Bu şeirlərin hamısı sərbəst vəznli şeirlərdir.
Simadzaki
Posonun "Hind qozu” şeirində qürbət ölkədə şairin vətən həsrətini bildirən
element hind qozudur. Şair axtardığı
sualların cavabını hind qozunda yox, hind qozunun üzdüyü dənizdə axtarır. Dənizin
üzərində öz kökündən uzaq düşən hind qozunun yalnızlığı ilə şair hissləri
arasında paralellər onun həsrət hissinin göstəricisidir.
Mən qozu götürdüm, bir bıçaq kimi,
Ayrılıq həsrəti deşdi qəlbimi.
Koreya8
avqust 1945-ci ildə ABŞ-la bağlanmış müqavilənin tələblərinə uyğun olaraq,
Yaponiyaya müharibə elan etdi. Sovet
qoşunları Koreyaya şimaldan, amerikalılar isə cənubundan daxil oldu. 10 avqust
1945-ci il tarixdəyapon kapitulyasiyasınınqaçılmaz
olması ilə əlaqədar, ABŞ və SSRİ öz aralarında Koreyanı 38-ci paralel üzrə
bölməyə başladı, yarımada şimalda sovet, cənubda isə ABŞ nəzarətində olan iki
hissəyə bölündü.
Akagi
Siqeonun "Foto-şəkil” şeirində ölümə məhkum olunmuş koreyalı əsgərlərin şəklini
çəkən şəxsin düşüncələri sanki danışır. Diqqəti çəkən məqam əsgərlərin gözlərindəki
qorxmazlıq, dəyanət, fəxr hissidir.
Fəxr eləyib, öyünüb cəllad bu qanlı işlə,
Şəkli qohumlarına – evə göndərəcəkdir.
Kavagism
Qaysinin "Fudzi, kinlə alovlan” şeirində Fudzi dağının ətəyində hərbi baza
yaradan amerikalıların xalqa qarşı bəslədiyi kin və nifrət hissi ilə yaponların
üsyan səsi üz-üzə dayanır. "Dağ” arxetipi şairin müraciətidir, o, dağı baş verən
hadisələrə qarşı sakit dayanmaqda günahlandırır.
Fudzi kinlə alovlan!
Yadlar tapdalayır heç utanmadan,
Müqəddəs dağların ətəklərini.
Söylə, nə vaxtadək dinləyəcəksən.
Təhqiri
Bu xalqın dərdi-sərini!
Nakano
Siqexarunun "Nəğmə” şeirində şair özünə müraciətlə gözəllikləri tərənnüm etməkdən
çəkinib, düşmənə qarşı mübarizliyi təsvir etməyə çağırır. Bu çağırışı da şərtləndirən
torpaqların düşmən hücumuna məruz qalmasıdır. Şair şeirdə gözəlliyin tərənnümünə
qarşı çıxır. Xalqı mübarizəyə ruhlandıran şeirlərin yazılmasına çağırır.
XX əsrin
ortalarında Yaponiya universitetlərində təhsil haqlarının qaldırılması tələbələr
tərəfindən etiraza səbəb olmuşdur. 1952-ci il, fevralın 2-də etiraz səsini
ucaldan tələbələr polislər tərəfindən qanunsuz olaraq həbs olunur, onları
müdafiə edən digər tələbələr isə vəhşicəsinə döyülürdü. Həmin tələbələr içərisində
Naoki Usami adlı şair olur. O, "Polis zopası” şeiri həmin bədbəxt hadisəyə həsr
olunmuşdur. Şeirdə şair haqsızlıqlar qarşısında mübarizlik, dözümlülük, ruh
yüksəkliyi aşılayır.
Yapon nəsri
"Azərbaycan”
jurnalının 1980-ci il, 2-ci sayında dərc olunan Mitsuki Takasaxinin "Kəpənək
mövsümü” hekayəsi Akif Məhərrəmov tərəfindən rus dilindən - "Yapon novellası”
kitabından tərcümə edilmişdir. Hekayə 1965-ci ildə "Bantakkay” ("Ədəbi aləm”
jurnalının gənc yazıçılar üçün təsis etdiyi) mükafata layiq görülmüşdür. Əsərdə
avanqard və ekzistensializm janrlarının ünsürləri görünməkdədir. Emalatxanada
rəssamlıqla məşğul olan Saymura Nakamuranın birinci həyat yoldaşı Sibirdə əsirlikdə
ölmüşdür. Hekayənin baş qəhrəmanı olan Gengita Nakamuran onun 30 yaşlı ikinci həyat
yoldaşı idi. Gengita radio və televiziya üçün müxtəlif məqalələr yazmaqla məşğul
olurdu. Axırıncı dəfə "Kəpənək mövsümü” adlı roman üzərində çalışır. Roman əslində
onun güdəlik qeydləri idi. Kəpənək Gengitanın nəzərində azadlığı, rahat
yaşayışı ilə arzu olunan canlı varlıqdır. Gengita özünü nə qədər həyat yoldaşına
qarşı xoşbəxt göstərməyə çalışsa da, buna nail ola bilmir, çünki arzusunda
olduğu kəpənək xoşbəxtliyinə çata bilmir. Gengita axtardığı kəpənək rahatlığına
görə, öz hisslərinin qurbanı olur, həyat yoldaşının bacısı oğlu, şəhvət düşkünü
Tadzimanın oyununun qurbanı olur. Zahirən xoşbəxt qadın kimi görünən Gengita
daxilən axtardığı kəpənək xoşbəxtliyini Tadzimada tapır. Gengitaya daxilən əziyyət
verən tənhalıq əzabı onu buna vadar edir. Hekayədə maraqlı cəhət burasındadır
ki, Gengita etdiyi hərəkətə görə heç kim tərəfindən günahlandırılmır. Əsərin süjet
xətti bir az dolaşıqdır. Əsərin sonunda Gengita kimi, qonşuluqda uçan kəpənəkləri
yazıçı təsvir etməklə, zahirən xoşbəxt,
daxilən isə bədbəxt olan qadınlara işarə edir.
Saday
Budaqlı tərəfindən tərcümə olunan, məşhur yazıçı, yapon təfəkkür tərzinin qüdrətli
ifadəsinə görə, Nobel mükafatı laureatı (1968) Yasunari Kavabatanın "İnildəyən
dağ” romanı (1999, № 6;7;8) ailə-məişət daxilində cərəyan edən hadisələrdir.
Roman yapon mədəniyyəti, yapon adət-ənənələri ilə tanış olmaq baxımından əhəmiyyət
kəsb edir.
Ümumiyyətlə,
Yapon ədəbiyyatı tematikasının spesifikliyi və poetikası ilə digər ölkə
xalqlarının ədəbiyyatından fərqlənir. Yapon ədəbi nümunələri Azərbaycanda az tədqiqata
cəlb olunmuşdur və buna görə Yaponiya ədəbiyyatı mövzusu gələcək elmi
araşdırmaçılar üçün geniş imkanlar qazandırır.
Aynurə Niyaz qızı Paşayeva,
AMEA Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutunun
Mətbuat tarixi və
publisistika şöbəsinin
elmi işçisi, [email protected]