Xoşbəxt günlərimizin qəbzi olmayan yerdə
Maşın təkərləri altındakı
xırıltılar, əslində, göydələnlərin əhatəsində İçərişəhərin səsidir. İçərişəhərin,
yəni içimizdə hələ də işartıları sezilən sevgi, ümid, saflıq şəhərinin. Görəsən ətrafda göydələnlər olmasa, nə ilə
zamanda səyahət edərik? Həmin göydələnlər əlimizdə qalan yeganə sehrli
çubuqdur. O çubuğu bir-iki dəfə aşağı sallayırıq və budur – biz artıq
istədiyimiz zamandayıq. Bizim bu İçərişəhər elədir ki, hər tərəfin divar
olduğu, sədd olduğu, sərhəd olduğu vaxtda anidən qarşına sənə yuva olacaq
dibçəkli bir pəncərə çıxır. Sən də o yuvanın qarşısında dayanıb hiss etməyə
çalışırsan ki, bax, elə bu an, bu dəqiqə o isti yuvada "səni sevirəm” nidası
eşidilirmi? Ya da qarşına sığınmağa bir yer axtaran balaca pişik çıxır.
Tüklərinə baxaraq anlamaq istəyirsən ki, son dəfə üzərində kimin sığalı gəzib.
Bax, İçərişəhər belədir. Həm yuvasızların, həm də yuvalıların pənahı. Gün
keçsə, unudulsa divarlarına toxunan kişinin əl izinin xəritəsindən tapmaq olar
o şəhəri...
Şirvanşahlar sarayının tarixi
Şirvanşahlar saray kompleksi
XV əsrdə Şirvanşah hökmdarı I Xəlilullahın hakimiyyəti illərində inşa edilib.
Kompleks İçərişəhərin ən hündür nöqtələrindən birində – qaya üzərindədir və
22 hektarlıq İçərişəhərin 1 hektarlıq ərazisi məhz Şirvanşahlara aiddir.
Kompleks üç böyük həyətdən – Yuxarı həyət, Orta həyət, Aşağı həyətdən ibarətdir
və ərazisində 9 böyük abidə yerləşir. Biz ekskursiyaya elə Yuxarı həyətdəki iki
abidədən Divanxana (Fərrux Yasarın türbəsi) və hökmdar, onun ailəsi, saray
xidmətçilərinin yaşadığı ikimərtəbəli Saray yaşayış binasından başladıq.
Divanxana və ya Fərrux Yasarın
türbəsi – Abidənin giriş qapısının üzəri sanki
Azərbaycan xalçalarını xatırladan naxış elementləri ilə bəzədilib. Qapının hər
iki, sol və sağ tərəfində isə içərisində qədim ərəb xətt növü – küfi xətti ilə
yazılar olan medalyonlar var. Həmçinin Divanxananın ərazisində 7 quyuya rast
gəlirik. Güman olunur ki, 3-15 metr dərinliyindəki bu quyular ərzaq saxlamaq
məqsədi ilə istifadə olunub. Başqa bir versiyaya görə isə bu abidəni Fərrux
Yasar türbə kimi tikdirib. Sarayın ən möhtəşəm hissəsi hökmdarın əyləşdiyi –
Taxt-tac zalıdır. Saray şairi olan Bədr Şirvaninin öz divanında möhtəşəmliyini
təsvir etdiyi şah taxtı, təəssüf ki, dövrümüzə qədər gəlib çatmadığından
sarayda taxtın yalnız vizual görüntüsü əks etdirilib. Həmçinin, saray ekspozisiyasında
nümayiş olunan əşyalar da sonrakı dövrə – XVIII-XX əsrlərə aiddir. Saray ekspozisiyasında
biz mis qabları, sini, ləyən, su qablarını, qədim musiqi alətləri olan səntur,
çoxur (bu söz "çağır” sözündən əmələ gəlib. Allahı, haqqı çağırmaq mənasında başa düşülən bu alətdən, əsasən, döyüşdən əvvəl və
ibadətlər zamanı istifadə olunarmış), qavalı, qırxaçar camının açarı (üzərində
Qurandan götürülmüş müxtəlif şəfa duaları əks olunan bu camlardan suyu xəstə
insanlar yuyunduqları zaman şəfa tapmaq üçün üzərlərinə tökərlərmiş. Qırx
simvolik açar isə belə qabların qırx dərdə çarə olduğuna işarəymiş),
qəndil, və başqa bu kimi alətləri
müşahidə edirik. Sarayda diqqət çəkən ən zərif nümunə isə XVI əsr Təbriz
miniatür məktəbinə aid, orta əsrlərdəki saray həyatının təsviri canlandırılan
miniatür var. Müəllifi rəssam Mirzə Əli olan bu əsər Nizaminin "Xosrov və
Şirin”inə çəkilmiş ən gözəl miniatür nümunələrindəndir. Maraqlısı budur ki,
sarayın bu miniatür olan hissəsində çox ecazkar musiqi səslənir. Sonrakı
otaqlarda hökmdarın ailə üzvlərinə aid əşyalar, "Qurani-Kərim”in saxlanıldığı
və Füzulinin "Leyli və Məcnun” əsərindən Məcnunun dilindən deyilmiş "Ya Rəb,
bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni..” qəzəlinin video-görüntüsü, yapışqan və
mismardan istifadə edilməyən, 14.000 elementin keçirmə üsulu ilə yaranan şəbəkə
nümunəsi, bığqabı (qədim zamanlarda uzun bığları olan kişilər yatarkən bığları formasını itirməsin
deyə belə qablardan istifadə edərmişlər) bizi qarşılayır.
Saray
kompleksinə daxil olan tikintilərdən birinin XV əsrdə yaşamış alim Seyd Yəhya
Bakuvinin türbəsi olduğu güman edilir. Türbənin üst örtüyünü təşkil edən
səkkizbucaqlı piramida da başqa abidələrdən fərqlənir. Piramidanın tinləri düz
xətlə deyil, lekal əyrisi ilə aparılıb. Bundan başqa, Şirvanşahlar sarayı
kompleksinə daxil olan tikintilər içərisində Şərq darvazası xüsusi yer tutur.
Bu tikinti başqa tikintilərdən fərqli olaraq XV yox, XVI əsrdə tikilib. Şərq
darvazası üzərində bir kitabə var. Həmin kitabədə binanın ustad Əmirşah
tərəfindən tikildiyi bildirilir. Bu, həmin əsrdə ölkənin şimal və cənub
vilayətləri arasındakı əlaqəni və xüsusən təbrizli memarların Bakıda da
çalışdığını göstərir.
Qeyd: Sentimentallar bu hissəni oxumaya da bilər
Divar, nə çox sevənin var
"Şirvanşahlar”ı gəzərkən ən çox diqqətimi
çəkən yer o divar oldu. Divar boyda təkliklə ən nəzərə çarpmayan yerdə dayanıb,
üzərindəki dəlmə-deşiklərdən həyata, insanlara baxırdı. Görəsən, neçə həyatı
süzgəcindən keçirtmişdi o deşiklər? Görəsən, neçə damcı göz yaşı əmanət saxlaya
bilməmişdi özündə? Qarşısında dayanıb bunları düşündüyüm o divar 1918-ci il 31
mart soyqırımı zamanı ermənilər tərəfindən güllələnənlərin "son dayanacağı”
olan divardır. Ölümə hazırlaşanların yox olmasını, qeybə çəkilməsini, ya da
əksinə nəhayətsizliyə qədər uzanmasını istədikləri divar.
Hansısa mənbədən oxumuşdum ki,
güllələnənlərin əlləri arxadan möhkəm bağlanırmış. Qışqırmamaları üçün isə
ağızlarına rezindən tıxac tıxayırlarmış. Bəlkə də, Bakıya doğma olan külək
bizim bu divarın sirdaşıymış. Bəlkə də, tez-tez əsirmiş ki, o rezin dadını
divarın "damağı”ndan apara bilsin. Küləkdən soruşmaq lazımdır...
Divarın ən maraqlı yanı isə
üzərindəki qırmızı ləkələrdir. Baxan insan ilk olaraq düşünür ki, yəqin, bu
ləkə ölümə məhkumların qurumuş qan izləridir. Mən də belə düşünüb
dəqiqləşdirmək üçün bələdçidən soruşdum, amma dedi ki, bu, qan ləkəsi yox,
sonralar baş vermiş yanğının Şirvanşahlardakı divara "hədiyyə”sidir. Divar, nə
çox sevənin var...
Fridaya məktub
İstəyirəm ki, sənə məktubuma
etirafla başlayım, Frida. Hə, hə, Frida. Yadından çıxmayıb ki, bizə bələdçilik
etməyə başladığın anda bir oğlanın gəlib səndən "adınız necə oldu? Frida?” deyə
təəccüblə soruşmağı. Bəlkə də, bunu da digər hər şey kimi yaddaşının qaranlıq
quyusuna kəndirsiz atmısan. Amma mən bu məktubu məhz Fridaya yazmaq istədim.
Axı naməluma yazmaq çətindir. Bilirsən...
Təxminən bir saata yaxın bizə
elə yorulmadan, həyəcanla "Şirvanşahlar” haqqında danışdın ki, özümdən,
önyarğımdan utandım. Frida, mən əvvəl sənin bələdçilik etməyini istəməmişdim. O
cümlələrdən, sözlərdən, lap elə hərflərdən də qaçıb XVI əsrə sığınmışdım. Amma
bacara bilmədim, yenə onlara pənah gətirdim.
Danışırdın, danışırdın... Mən
də səsini hansısa uzaqlardan eşidirdim. Səs kimi yox, küy kimi. Onda bütün
samitlərin cingiltili gəlirdi qulağıma.
Danışırsan, danışırsan və birdən "ekskursiyamız buradaca yekunlaşdı” "təbilini
çalırsan”. Mən də zənglərin mənim üçün çaldığını anlayıb bayaqdan ürəyimdə
gizlətdiyim sualı faş edirəm: Frida, yorulmursan hər gün eyni şeyləri
danışmaqdan? Sualı gözləmədiyindənmi yoxsa bu sənin əzbərlədiyin cavablara aid
olmadığındanmı təəccüblənirsən, amma tez özünə gəlib, üzünə yenə növbətçi
gülüşünü yerləşdirib "yox, qarşımdakı məni dinləyəndə yorulmuram. Elələri var
ki, qulaq istəmirlər, onlara könülsüz məlumatlar verirəm”. Ah, Frida, Frida.
25-30 ildə sən deməyiblər ki, qarşındakı səni dinləməyəndə danışmaq daha
rahatdır?
Bu sadəliyin məni cəlb edir və
ardınca ikinci sualı da verirəm: "Şirvanşahlar”la bağlı maraqlı bir xatirəniz
var? Ya da başınıza gələn fərqli hadisə?
Bir neçə saniyə sükutdan sonra
qılıncını əlinə alan cəngavər kimi təbəssümünə qurşanıb "mənim heç nə yadımda
qalmır e, tez unuduram, silirəm xatirələrimi. Heç dostlarımla bağlı olanlar da
yadımda qalmır”.
İnanmıram, Frida, inanmıram.
Əslində, bəlkə də, sənin üçün birincindən daha ağır olan ikinci qəzada
unutmusan bütün yaddaşını. Amma nədənsə bu sualı verə bilmədən "çox sağ olun”,
"minnətdaram” kimi ifadələr söyləyib XXI əsrə doğru addımlamağa başlayıram...