Xəyanətin bir addımlığında
Bir
müddət bundan öncə Lev Tolstoyun "Anna Karenina”
romanını ikinci dəfə oxuyası oldum.
Tolstoy elə yazıçılardandır ki, onu dönə-dönə oxumaq lazım gəlir, hər
oxucunun içində bir Tolstoy dünyası var. Bu haqda vaxtilə geniş yazı da
yazmışam, özümü təkrarlamaq istəmirəm.
Çox
sevdiyim bir yazıçı da var – Stefan Sveyq. Onun "Dünənin dünyası” kitabı məni
sözün əsl mənasında heyrətləndirmişdi. S.Sveyqin kitabı memuar ədəbiyyatının ən
gözəl örnəklərindəndir. İndiyə qədər oxuduğum memuarlar içində mənim üçün ən
maraqlısı, ən yaxşısı oldu bu kitab.
Bizə
tanış olmayan koloritin, estetik özünüifadələrin belə gözəl və dəqiq,
professionallıqla qələmə alınması, Birinci Dünya Müharibəsinin doğurduğu mənəvi
–psixoloji iqlimin dolğun təsviri müəllifin parlaq istedadının göstəricisidir.
İncəsənətin, ədəbiyyatın müharibədə oynadığı rol, yazıçının bütün təhdidlərə
rəğmən barış missiyasını sonadək davam etdirmək əzmi sərrast cümlələrlə ifadə
olunub. Yazıçı sanki hər cümləni çəkiclə oxucunun beyninə yeridir.
Sveyq
qədər zəngin palitralı yazıçılar dünya ədəbiyyatında azdır. Sveyqin
mühakimələri hədəfi dəqiq nişan alır, məntiq oxucunu divara dirəyir, onun
əsərlərində patetika, pafos görmək
mümkün deyil. O, bütün varlığıyla militarizmin əleyhinə idi. Bütün Avropanı
böhran bürüdüyü vaxtda artıq öz gücsüzlüyünü hiss edərək arvadıyla birlikdə
Braziliyada intihar etdi.
Sveyq
həqiqəti onun görüntüsündən çox asanlıqla ayırd edə bilirdi. Az qala min il
sürən Avstriya monarxiyası bu insanın gözü qarşısında laxladı, əmin-amanlığın
qızıl dövrünü görmüş yazıçı birdən-birə müharibələr burulğanına düşdü. Və bu
dövr "Dünəni dünyası” kitabında möhtəşəm cizgilərlə təsvir olunur. "Anna
Karenina”nı yenicə oxuyub bitirmişdim ki, təsadüfən əlimə Sveyqin "Dəhşətli
sirr” kitabı keçdi. Bu kiçik romanın mövzusu nə olsa yaxşıdır? Qadın xəyanəti!
Qadın
düşkünü olan bir baron Avstriya dağlarının ətəklərinə istirahətə yollanır və
orda mehmanxanalardan birinə yerləşir. Hadisələr bu məkanda cərəyan edir. On
iki yaşlı oğlu ilə birlikdə burada istirahət edən bir qadın baronun diqqətini
cəlb edir və o, qadını ələ keçirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edir, onun
oğlu ilə isti, mehriban münasibət qurur, uşağın vasitəsilə qadını ələ keçirməyə
çalışır. Uşaq isə nə baş verdiyini anlamır. Həmişə böyüklərin diqqətindən
kənarda qalan Edqar birdən-birə baronun onunla dostluq etməsindən sevincək
olur, həyəcanlanır, özünü artıq böyümüş kimi hiss edir. Böyüklərin söhbətində
iştirak etməkdən zövq alır, bu münasibət onun izzəti-nəfsini oxşayır. Uşaq
baronun hiyləgərliyindən xəbərsizdir, özü də bilmədən onun anasını ələ
keçirməsinə yardımçı olur. Qadın Anna Karenina kimi xəyanətin lap
astanasındadır. Və... bu məqamda baronun uşağa münasibəti qəfildən dəyişir,
ovunu ələ keçirmiş kişi artıq uşağa qarşı biganədir. Edqar bu qəfil soyuqluğu
həzm edə bilmir. "Onun uşaq qəlbində çağırlmamış bir qonaq – inamsızlıq özünə
möhkəm yer eləmişdi”.
Qadın
da barona qarşı biganə deyil, onlar uşaqdan gizlin görüşməyə can atırlar, amma
Edqar onları gözdən qoymur, onların hər addımı izləyir. Sövq-təbii anasına
qarşı pis bir hərəkətin baş verəcəyini hiss edir. Əvvəl düşünür ki, atasına
teleqram vurub anasının həyatının təhlükədə olduğunu bildirsin, sonra fikrindən
daşınıb aşiqləri izləməkdə davam edir. Onun daxilində fırtınalar baş qaldırır,
mövcud vəziyyəti dərk etməyə çalışır, anasına baronun pis adam olduğunu deyir:
"Ana, o, səni aldatmaq istəyir. Bilmirəm sənə nə vəd verib, bircə onu bilirəm
ki, verdiyi vədə əməl etməyəcək. Özünü ondan qorumalısan”.
Bu
səs sanki qadının öz içindən gəlirdi, qadın özü də aldadıldığını hiss edirdi,
amma içindəki şeytani qüvvə onu günaha sürükləyirdi. Eynilə Anna Kareninanın
keçirdiyi hisslər! Tərəddüd, aldanış qorxusu, eyni zamanda ehtiras, fiziki
instinktlərin təhriki... Çox
vaxt deyirlər ki, qadın xəyanət edirsə, məntiqi səbəb axtarmaq lazım deyil, o,
hisslərinin qurbanıdır. XIX əsr fransız
cəmiyyətində, rus burjuaziyasında qadının, xüsusən də gözəl qadının kübar
cəmiyyətindən kənarda olması onun üçün ölümdən də betər idi.Stendalın,
Floberin, Mopassanın, Balzakın qadın obrazları məhz bu səbəbdən xəyanətə
yuvarlanırlar. Amma Tolstoyun Anna Kareninasını Vronski ilə yalnız sevgi hissi
bir-birinə bağlayırdı. Sveyqin qadın qəhrəmanı isə hələ sevməyə macal tapmayıb,
sadəcə, baron onu ovsunlayıb. Hisslərlə yaşayan qadın tez tora düşür. Edqarın
anası qadın gözəlliyinin son çağlarını yaşayır, qarşıda onu qocalıq gözləyir.
O, qadın olaraq hələ də həyatın dadını çıxarmaq istəyir, sevilməkdən zövq
alır.
Baron bir çox mənfi xüsusiyyətləri ilə
Stefan Sveyqin digər bir əsərinin qəhrəmanı Kazanovanı xatırladır. Kazanova
üçün də heç bir ali dəyər yoxdur, bu adam dağıdıcı ehtirası ilə qarşısına çıxan
bütün qadınları əzib keçir. Sveyqin qadın
qəhrəmanı da sonda Emma Bovari kimi zəhər içə bilərdi, Anna Karenina kimi özünü
qatarın altına ata bilərdi. Amma onu son anda oğlu Edqar bu qaçılmaz faciədən
xilas etdi. Qadın Tolstoyun qəhrəmanı kimi oğlu haqqında düşünür. "Belə anda
qadın təhlükəli bir qərar qarşısında qalır: öz taleyini yaşasın yoxsa bu taleyi
uşaqlarına qurban versin?! Qadın olsun yoxsa ana?!” Qadın məhz bu təhlükəli
anları yaşayırdı, həyat eşqi ilə analıq hissi arasında tərəddüd edirdi.
Edqar
onları hər an izləyir, baronu anasına yaxın düşməyə qoymur. Anası qaldığı
otağın qapısını onun üzünə bağlayıb gedir. Amma uşaq pəncərədən çölə atılır və
həlledici məqamda – baron anasının belindən tutub onu öz otağına tərəf aparanda
onun üstünə atılır, anasının namusuna toxunmaq istəyən adamı yumruqlayır, əlini
dişləyir.
Sonra
qadın oğluna bu hərəkətinə görə minnətdar olacaqdı; Onu xəyanətin bir
addımlığından geri döndərdiyi üçün, bu dəhşətli sirrin üstünü açmadığı üçün. Bu
hadisədən sonra qadın and içir ki, bundan sonrakı həyatını oğluna həsr edəcək,
macəralardan uzaq gəzəcək, bütün arzu-xəyalları ilə biryolluq vidalaşacaq...
Anna
Kareninanı xilas edən olmadı. Onu heç kim xilas etmək iqtidarında deyildi.
Artıq sevgi onun içində metastaz verib bütün hüceyrələrinə yayılmışdı. Həm də
Annanın sirri bütün aləmə faş olmuşdu...
Kənan Hacı