Xəstələr üçün virtual klinika
Qloballaşan dünyada həkim
çatışmazlığını aradan qaldırmaq və ixtisaslı tibbi yardıma olan ehtiyacı ödəmək
üçün əsas vasitələrdən biri teletibb hesab olunur. Bu sahədə həyata keçirilən
pilot layihənin müəllifləri Almaniyada üzərində çalışdıqları konsepsiyanı
bölüşmək və milli mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq xəstələrin müalicə prosesində iştirak etmək iddiasında
olantibb işçiləri ilə birgə iş haqqında
müzakirə aparmaq üçün Azərbaycanda olublar. Teletibb üzrə pilot layihənin müəlliflərindən biri - Frankfurt klinikasının cərrahı
Vüqar Yaqublu "Kaspi”yə
müsahibəsində gələcəyin layihəsinin get-gedə bütün dünyada qəbul olunduğunu
bildirir.
- Teletibb nə deməkdir? Bu ideya necə yaranıb? Bu metodun xəstənin müalicəsində, elecə də həkimin inkişafında hansı rolu var?
- Həmin
xəstələrin üstünlüyü ondadır ki, onlar öz həkimlərini öncədən tanıyır və həyata
keçiriləcək müalicə və müayinə tədbirlərini əvvəldən bilirlər. Bu uğurlu
təcrübə bizə Almaniyada beynəlxalq bir layihənin başlanmasına imkan verdi və indi
Bakıda olmamın səbəbi bu layihədə iştirak etmə iddiasında olan həmkarlarım və
klinikalarla görüşüb fikir mübadiləsi aparmaqdır.
- "Qlobal həkim” bu layihədə iştirak edən həkimdir?
- Hazırda dünyada ən çox istifadə olunan teletibb metodlarından biri telestrokdur, yəni insult xəstələrinin teletibb vasitəsilə müalicəsi. Bu metoddan daha çox Amerikada istifadə olunur və Almaniyada da artıq geniş yayılmağa başlayır. Gələcəkdə bu metodu Azərbaycan üçün də tətbiq etmək olar. Əgər xəstədə insult, yəni beyni qidalandıran damarın tutulması baş verirsə, teletibb vasitəsilə uzman mütəxəssis dərhal müayinə və müalicə prosesinə daxil olur. Onun xəstə ilə eyni məkanda olmasına ehtiyac yoxdur. Gecə saat 2 və ya 3 olsa da, həkim bir neçə dəqiqədən sonra artıq prosesin içindədir. Və bunun nəticəsində çoxlu insanlar həyatlarını qazanır, iş qabiliyyətlərini itirmir.
Teletibbin geniş tətbiq edildiyi sahələrdən biri də cərrahiyyədir. Telecərrahiyyə vasitəsilə Almaniyada və yaxud da ABŞ-da olan cərrahla Azərbaycandan olan cərrah əməliyyatda birgə iştirak edə bilir. Artıq bu cür birgə əməliyyatlar üçün xüsusi robotlar icad olunub və gündəlik kliniki fəaliyyətdə tətbiq edilir.
- Teletibb nə deməkdir? Bu ideya necə yaranıb? Bu metodun xəstənin müalicəsində, elecə də həkimin inkişafında hansı rolu var?
- Teletibb artıq dünyanın hər yerində
geniş müzakirə olunan və getdikcə səhiyyə sistemlərinin ayrılmaz tərkib
hissəsinə çevrilən bir konsepsiyadır. Teletibb telekommunikasiya vasitələrindən
istifadə etməklə xəstələrin müayinə və müalicəsinin təmin edilməsi deməkdir. Bu
zaman ixtisaslı mütəxəssisin xəstə ilə eyni məkanda olmasına ehtiyac qalmır.
Texnologiya imkan verir ki, fərqli məkanda olan ixtisaslı həkim xəstə haqqında
müfəssəl informasiya əldə etsin, öz tövsiyələrini verə bilsin və müalicə
prosesini həyata keçirsin.
Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST)
məlumatlarına görə, bu gün dünyada 7 milyon tibb işçisinə ehtiyac var. Bu
siyahıda həkimlər, tibb bacıları və b. var ki, 2035-ci ildə bu rəqəm12 milyonu
keçəcək. Problemin həlli yolu tibb təhsili sisteminin islahatı, həkimlərin
ixtisaslaşma prosesinin təkmilləşdirilməsi, eləcə də gəncləri həkim olmağa
həvəsləndirməkdən keçir. Təəssüf ki, bu gün daha az gənc həkim olmaq istəyir,
çünki həkimlik çətin sənətdir. Bu səbəblərin aradan qaldırılması təbii ki, ağır
və uzunmüddətli prosesdir. Bir həkimin tam mütəxəssis kimi yetişdirilməsi 5-6
ilə yox, təxminən 10-12 ilə başa gəlir. Bu isə kifayət qədər uzun bir
müddətdir. Odur ki, həkim çatışmazlığını həll etmək üçün alternativ yollar
aranmaqdadır. Bu alternativlərdən biri mövcud həkim potensialının daha optimal
istifadə edilməsidir ki, məhz teletibb bu potensiala malikdir. Teletibb
ideyasına uzun illər mübahisəli yanaşma olub. Bir həkimin xəstə haqqında fikir
söyləməsi üçün onun xəstəni birbaşa görməsi və müayinə etməsinin vacibliyi əsas
götürülüb. Hətta Almaniyada həkimlərin etika kodeksi deyilən hüquqi sənəddə
həkimin telefon vasitəsilə məsləhət verməsi qadağan edilmişdi. Əgər həkim
xəstəyə telefon (internet) vasitəsilə məsləhət verərdisə və bu sübut olunardısa,
həmin həkimin diplomu əlindən alına bilərdi. Texnologiyaların çox yüksək
səviyyədə inkişaf etməsi, həyata keçirilən pilot layihələr, onların çox
effektiv olması teletibbin təhlükəli ola bilməsi düşüncəsini alt-üst etdi. Bu
gün atıq Amerikada milyonlarla xəstə xəstəxanaya getmədən və çox gözləmədən ona
lazım olan ixtisaslı tövsiyələri ala bilər. Bu təcrübə artıq Almaniyada da
geniş vüsət almağa başlayır. Bir ay bundan əvvəl Almaniyada telefon (internet)
vasitəsilə xəstəyə konsultasiya vermək qadağası aradan götürüldü və teletibbin
inkişafına yaşıl işıq yandırıldı.
Bu,
özlüyündə azərbaycanlı xəstələr üçün də bir imkandır. Məlumdur ki, il ərzində
müayinə və müalicə üçün onlarla xəstə Almaniyaya səfər etməli olur. Almaniyada
teletibbə rəsmən izn verilməsi buna olan ehtiyacı azaldacaq. Artıq xəstələr
Almaniyaya səfər etmədən öz xəstəlikləri haqqında alman mütəxəssislərindən
ikinci fikir ala biləcəklər. Nəzərə alsaq ki bu gün Almaniyada minə yaxın
azərbaycanlı həkim çalışır, xəstələrimiz konsultasiyanı hətta öz dillərində
belə ala biləcəklər. Mən də daxil olmaqda digər həmkarlarımıza çoxsaylı müraciətlər
olur. Bu müraciətləri daha düzgün, qanuni qəbul etmək və xəstələrə ixtisas üzrə
çevik məsləhət vermək üçün teletibb böyük imkanlar açır. Biz Mannheim
Universitet Tibb Mərkəzi ilə bir il bundan qabaq teletibb üzrə pilot layihə etməyə başladıq və bu öz effektivliyini
təsdiq etdi. Xəstələrin bir hissəsi verilən tövsiyələrlə öz müalicələrini
Azərbaycanda aldılar, digər hissəsi isə Türkiyəyə və ya Almaniyaya üz tutdu. - Teletibb konsultasiyasından sonra
Almaniyaya üz tutan xəstələrin qazandığı hansı üstünlüklər var?
- "Qlobal həkim” bu layihədə iştirak edən həkimdir?
- "Qlobal həkim” diplomundan, milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq dünyanın
istənilən ölkəsindən olan xəstənin müalicə prosesində iştirak edən həkimdir. "Qlobal
həkim” rolunda olan azərbaycanlı həkim alman teletibb şəbəkəsində iştirak
etməklə bu imkanı əldə edir. Onun vəzifəsi "Online İkinci Fikir” üçün müraciət
etmiş xəstəni ilkin təhlil edib nəticələri almaniyalı mütəxəssislərə təqdim və onlarla
müzakirə etməkdir. Bununla azərbaycanlı həkim Rusiyadan, Braziliyadan və ya
Afrikadan olan xəstənin müalicə prosesində alman həmkarları ilə birgə iştirak
etmiş olur. Bu həkimi xəstə portal üzərindən özü seçir. Bizim də məqsədimiz bu
layihədə iştirak edəcək və "qlobal həkim” ola biləcək, Azərbaycanda yaşayan
həkimləri qurulan şəbəkəyə cəlb etməkdir.
- Prosesə kimləri
cəlb etməyi planlaşdırırsınız?
- Almaniyanın
fərqli klinikalarında çalışan yüksək ixtisaslı mütəxəssislər və lokal həkimlər
bizim teletibb şəbəkəsinin əsas iştirakçılarıdır. Bu yanaşmanın öz üstünlükləri
var. Bir azərbaycanlı xəstənin və yaxud əcnəbi dildə danışan bir xəstənin alman
həkiminə birbaşa müraciət etməsi və ondan keyfiyyətli ikinci fikir alma
ehtimalı çox azdır. Həm mədəniyyət, həm dil, həm də tibbi standartlarda fərqlər
bunu mümkünsüz edir. Odur ki, xəstə ilk olaraq şəbəkənin daxilində olan yerli
həkimlər tərəfindən qəbul edilir, sağlamlıq problemi təhlil olunur və şəbəkənin
daxilində olan uyğun alman professoruna təqdim edilir. Professor lazım gələrsə,
xəstə ilə videokonfrans sistemi ilə ünsiyyət qurur və öz tövsiyələrini verir.
Sanki xəstə virtual bir klinikadadır. Mütəxəssislərin fərqli məkanlarda olmasına
baxmayaraq, xəstə nəticədə probleminin nə olduğunu bu virtual klinikada
öyrənir, əlavə fikirlər alır, onun yerli həkimi də, alman həkimi də müalicə
taktikası haqqında eyni fikrə gəlirlər. Bundan sonra xəstə müalicəsini harada
davam etdirməsi qərarını özü verir. Bizim konsepsiyanın kökündə duran yanaşma
məhz budur.
Mən azərbaycanlı həkimləri çox tanıdığım, sosial şəbəkələr vasitəsilə
də əlaqələrimiz olduğu üçün layihəmizi buradan başladıq. İyunun 23-də
Almaniyada çalışan azərbaycanlı həkim Nərminə Ələkbərova, alman həkim Fabian
Bormann və mən bizim şəbəkədə iştirak edən və gələcəkdə iştirak etmək istəyində
olan həkimlərlə görüş keçirib işimizin gedişini müzakirə etdik. - Sizcə, bu layihə
ilboyu Azərbaycandan Almaniyaya müalicəyə yollanan insanlara kömək edə
biləcəkmi?
- Hər il böyük miqdarda pul ödəyib Azərbaycandan Almaniyaya müalicəyə
gedən çox sayda xəstələr var. Açığını deyim ki, bəzən buna ehtiyac olmur. O
standartlar burada da var. Sadəcə, insanların beynində olan «alman həkimi
möcüzə yaradır» kompleksini sındırmaq lazımdır. Heç bir ön təhlil aparılmadan
Almaniya, eləcə də Türkiyəyə yol tutan xəstələrimiz də çoxdur və sistem onların
inamını qazanmalıdır. Digər tərəfdən, əgər teletibb vasitəsilə alman
mütəxəssisi Azərbaycan klinikasının «içərisində»dirsə, videokonfrans sistemi
ilə onunla, onun həkimi ilə danışırsa, hətta həyata keçirilən cərrahi
əməliyyatda iştirak edirsə, xəstənin yenidən Almaniyaya getməsinə nə ehtiyac
var?
-
Telestroke nədir? Bir ölkədən olan mütəxəssis digər ölkədəki insult xəstəsini
necə müalicə edir?
- Hazırda dünyada ən çox istifadə olunan teletibb metodlarından biri telestrokdur, yəni insult xəstələrinin teletibb vasitəsilə müalicəsi. Bu metoddan daha çox Amerikada istifadə olunur və Almaniyada da artıq geniş yayılmağa başlayır. Gələcəkdə bu metodu Azərbaycan üçün də tətbiq etmək olar. Əgər xəstədə insult, yəni beyni qidalandıran damarın tutulması baş verirsə, teletibb vasitəsilə uzman mütəxəssis dərhal müayinə və müalicə prosesinə daxil olur. Onun xəstə ilə eyni məkanda olmasına ehtiyac yoxdur. Gecə saat 2 və ya 3 olsa da, həkim bir neçə dəqiqədən sonra artıq prosesin içindədir. Və bunun nəticəsində çoxlu insanlar həyatlarını qazanır, iş qabiliyyətlərini itirmir.
Teletibbin geniş tətbiq edildiyi sahələrdən biri də cərrahiyyədir. Telecərrahiyyə vasitəsilə Almaniyada və yaxud da ABŞ-da olan cərrahla Azərbaycandan olan cərrah əməliyyatda birgə iştirak edə bilir. Artıq bu cür birgə əməliyyatlar üçün xüsusi robotlar icad olunub və gündəlik kliniki fəaliyyətdə tətbiq edilir.
-
Xərçəng xəstələrinin müalicəsi taktikası virtual necə təşkil edilir?
- Üçüncü bir yol Almaniyada xərçəng xəstələri üçün tumorboarddır.
Xərçəng xəstəliyinin müalicəsində çoxlu yeniliklər baş verir. Yəni bir onkoloqun
"bu situasiyada bu ediləcək” deməsi artıq dünyanın heç bir yerində qəbul
edilmir. Ona görə də həmişə bir tumorboard - minimum 6-7 mütəxəssisin oturduğu
bir qrup olur. Bu qrup həftədə bir dəfə yığışaraq xərçəng xəstələrini müzakirə
edir. Yəni bu, əlifbadır, bunsuz Almaniyada və yaxud da Amerikada klinika
yoxdur. Hər həkim təklifini irəli sürür və sonunda konsensus əldə olunur. Bu
prosesi də tele-tumorboard vasitəsi ilə təşkil etmək mümkündür. Məsələn,
Azərbaycanda hər hansı bir xərçəng xəstəliyi olan insan əməliyyatdan öncə və ya
sonra alman mütəxəssisləri ilə birgə müzakirə oluna və müalicə və müayinə
taktikası müəyyən edilə bilər. Xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində o qədər
yeniliklər var ki, bəzən keçənilki taktika ilə builki taktika arasında fərq
olur. Məhz tumorboardlar imkan yaradır ki, xəstələr ən optimal müalicə
taktikası ilə müalicə edilsinlər.
- Xəstələri bütün
xəstəliklər və situasiyalar üzrə teletibb vasitəsilə müalicə və müayinə etmək
mümkündürmü?
- Bütün situasiyalarda qətiyyən olmaz. Teletibbin effektiv olduğu
sahələr dəqiq müəyyən edilib. Teletibb daha çox diabet, xərçəng kimi xroniki
xəstəlikləri və həyati təhlükə yaratmayan kəskin xəstəlikləri əhatə edir.
İstisna olaraq insult kimi patologiyada teletibb artıq "gızıl standart”a çevrilib.
Avropada həyati təhlükə yaratmayan, poliklinik patologiyalar da
teletibbin əsas hədəfidir. Tutaq ki, kiminsə öskürəyi və ya temperaturu var və
o öz həkimi ilə onlayn konsultasiya edə bilər. Həkim vəziyyəti qiymətləndirir
və öz tövsiyələrini verir. Əgər həkim desə ki situasiya xoşuma gəlmir, dur
xəstəxanaya gəl, onda təcili yardımla xəstə xəstəxanaya gəlir. Bu baxımdan
teletibbi bütün xəstələrə aid etmək olmaz. Bunun üçün xüsusi göstərişlər
olmalıdır. Teletibbin digər üstünlüyü xəstənin çox gözləmədən, daha tez
konsultasiya ala bilməsidir. - Teletibb metodu
üzrə nəticələr həmişə ürəkaçandırmı?
- Almaniya çox konservativ ölkədir. Onlar həmişə yeniliklərə çox
ehtiyatla yanaşırlar. Eyni zamanda, teletibb məsələsinə. Amerikada əldə edilən
uğurlar, eləcə də Almaniyada həyata keçirilən pilot layihələrin uğurlu olması
alman qərarvericilərinin fikrini dəyişdi. Həm də çoxsaylı alman xəstələri
xarici teletibb şəbəkələrinə müraciət etməyə başladılar və nəticələrin müsbət
olması bu axını daha da artırdı. Sonunda Almaniyada anlaşıldı ki, biz bunu
etsək də, etməsək də, artıq bu prosesin qarşısı alınmazdır və həm də teletibb
Almaniyada mütəxəssis azlığı probleminin həlli kimi görülməyə başladı. Nəticədə
onun istifadəsinə izn verildi.
- Xəstənin
informasiya təhlükəsizliyi nə deməkdir?
- Xəstə informasiyasının gizliliyi həm ümumilikdə, həm də teletibb
prosesində vacib faktorlardan biridir. Xəstə haqqında informasiyanı
arzuolunmayan tərəfin əldə etməsi qanun pozuntusudur. Məsələn, xəstə haqqında
informasiyanın whatsapp və ya email üzərindən göndərilməsi arzuedilməzdir. Buna
həkim məsuliyyət daşıyır. Almaniyada xəstənin informasiyasını həkimin öz şəxsi
emailində saxlamağa ixtiyarı yoxdur və yaxud xəstənin informasiyası onlayn
platformada saxlanıla bilməz. Bu informasiya gizli yerdə saxlanılmalıdır. Ona
görə də teletibb platformaları xəstə informasiyasının təhlükəsizliyinin təmin
edilməsinə xüsusi diqqət verirlər.
- Bəs xidmətin
xərcləri necə ödənilir?
- Almaniyada digər xərclər kimi, teletibb xərclərini də sığorta
ödəyir. Əgər Almaniyadan konsultasiya alırsınızsa, alman həkiminin bu məsləhətə
görə ala biləcəyi müəyyən miqdar var və bunlar astronomik məbləğ ola bilməz. Bu
miqdarlar qanunlarla təsbit edilib. Bu proseslər həkimin sərbəst vaxtında yox,
iş vaxtında həyata keçirilməlidir. Eyni zamanda, təhlükəsizlik, videokonfrans
sisteminin də əlavə xərci ola bilər. Bunlar ödənilə bilən məbləğlər olmalıdır.
Nümunə üçün deyim ki, Amerikada hamının sığortası olmadığına görə, xəstənin iş
yeri teletibb konsultasiyalarının xərcini ödəyə bilir.
- Sizcə, bizdə bu
yenilik necə qəbul olunacaq?
- Özümüzdən çox şey asılıdır. İnsanlar öyrəşdikləri yanaşmalardan
uzaqlaşmaq istəmirlər. Amma yeniliklər bizli-bizsiz həyata keçir. Mən əminəm
ki, Azərbaycanda da insanlara geniş bilgilər verilsə və teletibb xidmətləri
təklif edilsə, onlar da geniş istifadə edərlər. Zaman gələcək ki,
regionlarımızdan insanların müalicə və müayinə üçün Bakıya gəlməsinə ehtiyac
qalmayacaq. Regionlarımızda da müasir
xəstəxanalar və uzman həkimlər var. Teletibb xidmətinin ölkə daxilində
qurulması məhz insanlarımıza uzun məsafə qət etmədən ixtisaslı tövsiyələr
almağa kömək edər. Sadəcə, buna zaman lazımdır.
Söhbətləşdi
Təranə Məhərrəmova