Xaricdə təhsil alaq, yoxsa ölkədə təhsilin səviyyəsini qaldıraq?
"Xaricdə dövlət xətti
ilə təhsil alan azərbaycanlıların sayı iki dəfədən çox azalıb”. Kütləvi
İnformasiya Vasitələrində (KİV) yer alan bu məlumat rəqəmlərlə təsdiqlənir.
Azərbaycanlı gənclərin təhsil almaq üçün üz tutduqları bütün ölkələr və ali
məktəblər üzrə saylarında azalmanın müşahidə olunması təbii ki, çoxsaylı
suallar doğurur.
Xatırladaq
ki, Azərbaycanlı gənclərin ölkə üçün zəruri
ixtisaslar üzrə xaricdə təhsil almalarını və ölkənin inkişafının mühüm amilinə
çevrilmələrini təmin etmək məqsədi ilə "Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə
təhsil almasına dair Dövlət Proqramı haqqında” Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 2006-cı il 19 oktyabr tarixli 1746 nömrəli Sərəncamı var. Həmin
sənədə uyğun olaraq hazırlanmış "2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin
xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı”nda istedadlı Azərbaycan gənclərinin
xaricdə təhsilinin təşkili istiqamətində vahid sistemin yaradılması nəzərdə
tutulub.
Dövlət Proqramı çərçivəsində bu günə qədər
(2007-2015-ci illər) xaricdə təhsil alan 3 395 nəfər tələbənin 1000 nəfərdən
çoxu artıq məzun olub. Məzunların ixtisas sahələri sırasında iqtisadiyyat,
tibb, yüksək texnologiyalar, mühəndislik ixtisasları üstünlük təşkil
edir.8 il ərzində bu proqrama 135,4 milyon manat xərclənib.
Proqramın dayandırılmasının səbəbi Təhsil
Nazirliyinin keçmiş rəhbərliyi tərəfindən diqqətin
yerli ali təhsil müəssisələrinin elmi-pedaqoji potensialının
möhkəmləndirilməsinə yönəldilməsi ilə izah edildi. Yəni format dəyişikliyi ölkə
daxilində təhsilin keyfiyyətini artırmağı prioritetə çevirmək və dünyanın
aparıcı ali təhsil ocaqlarından professor-müəllim heyətinin Azərbaycana dəvət
edilməsinə də yol açır.
Digər tərəfdən, xaricdə
təhsillə bağlı hazırlanan yeni layihə yalnız magistr və doktorantların bu
proqram üzrə xaricdə təhsil almaq hüququna malik olacaqlarına imkan yaradır.
Əlbəttə, mövcud intellektual potensialın
zənginləşdirilməsi ölkəmizdəki elm və təhsil ocaqları ilə bərabər, xarici
ölkələrdə kadr hazırlığı məsələsini aktuallaşdırır, xarici dilləri mükəmməl
bilən, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına yiyələnən yüksək hazırlıqlı
mütəxəssislərə olan ehtiyacın ödənilməsini tələb edir. Bütün bunlar dövlət
qurumlarının işinin təkmilləşdirilməsi, iqtisadiyyatın yüksək səviyyəyə
qaldırılması, ölkənin elm və təhsil potensialının zənginləşdirilməsi naminə
dünyanın qabaqcıl mötəbər təhsil ocaqlarında mütəxəssis hazırlanması zərurətini
meydana gətirir.
Xaricdə dövlət hesabına təhsillə bağlı səslənən
fikirlər isə - "Dövlət büdcəsinin boş yerə xərclənməsi” və ya "Dövlət xətti ilə
oxumağa gedənlərin geri qayıtmaması” fikirləri ilə "Müxtəlif sahələrdə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə ehtiyac” -
fikirləri arasında haçalanır. Bu amil isə xaricdə dövlət xətti ilə təhsil
alanların azalma səbəbini xarakterizə edir.
Azalma təbiidir
"Kaspi”nin mövzu ilə bağlı suallarını cavablandıran
Təhsil Nazirliyinin müvafiq qurumu bildirir ki, 2015-ci ildən
etibarən Dövlət Proqramının icra müddəti başa çatdığından və həmin proqrama
sonuncu sənəd qəbulu aparıldığından, bu proqram çərçivəsində təhsilalanların
sayının həmin ildən başlayaraq azalması təbiidir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının
xaricdə dövlət hesabına təhsili Təhsil Nazirliyi tərəfindən iki istiqamətdə
idarə olunur: "2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə
təhsili üzrə Dövlət Proqramı” (DP) və Hökumətlərarası Təqaüd Proqramları
(HTP). Bu günə qədər yuxarıda sadalanan istiqamətlər üzrə ölkə vətəndaşlarının
mütləq əksəriyyəti xaricdə təhsilini DP çərçivəsində həyata keçirirdi. Belə ki,
DP çərçivəsində təhsil üçün ayrılmış təqaüd yerlərinin sayı 3558 olub. 2015-ci
ildən etibarən Dövlət Proqramının icra müddəti başa çatıb və həmin proqrama
sonuncu sənəd qəbulu aparılıb: "Təbii olaraq, bu proqram çərçivəsində
təhsilalanların sayı həmin ildən başlayaraq azalır”. TN-nin verdiyi məlumata
görə, HTP çərçivəsində ölkə vətəndaşlarının xaricdə təhsili digər ölkələrin
(Macarıstan, Çin Xalq Respublikası, Latviya, Rumıniya, Qazaxıstan və s.)
Azərbaycan vətəndaşları üçün və ya qarşılıqlı olaraq, ayrılan təqaüd yerləri
üzrə həyata keçirilir: "Hər tədris ilində bu xətlə təhsil üçün Təhsil Nazirliyi müsabiqə həyata
keçirir. Yuxarıda sadalanan istiqamətlər üzrə xaricdə təhsil alan Azərbaycan
vətəndaşlarının sayı DP-nin icra dövrü ilə müqayisədə azdır”. Hazırda hər iki
istiqamət üzrə ümumilikdə xaricdə təhsil alan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 800
(DP - 300-ə yaxın, HTP - 500-dən artıq) nəfərdir.
HTP çərçivəsində xaricdə təhsil almaq hüququ
qazananların ən çox təhsil aldıqları ölkələr isə Macarıstan, Çin və Rumıniyadır.
Bununla yanaşı, müxtəlif ölkələr tərəfindən Azərbaycan vətəndaşlarına ayrı-ayrı
təqaüd proqramları (qeyri dövlət xətti) barədə elanlar verilir. Təhsil
Nazirliyi tərəfindən həmin təqaüdlər barədə elanlar mütəmadi olaraq nazirliyin
internet səhifəsində yerləşdirilir. TN-nin məlumatına görə, qeyri-dövlət xətti
ilə xaricdə təhsil alan Azərbaycan vətəndaşlarının qeydiyyatı isə Təhsil
Nazirliyində aparılmır və bu şəxslərin xaricdə təhsil prosesinin tənzimlənməsi qurumun
səlahiyyətləri xaricindədir.
TN-in bildirdiyinə görə, "2019–2023-cü illərüçün Azərbaycan
Respublikasında ali təhsil sistemininbeynəlxalqrəqabətliliyinin
artırılması üzrə Dövlət Proqramı”nın ikinci icra istiqaməti Azərbaycan
vətəndaşlarının xaricdə doktorantura səviyyəsində
təhsilinin maliyyələşdirilməsinə imkan verir:
"Hazırda bu məqsədlə normativ sənədlərin hazırlanması prosesi gedir. İcraya
başlanıldıqdan sonra yenidən DP çərçivəsində xaricdə təhsil alan Azərbaycan
vətəndaşlarının sayında artım gözlənilir. Lakin bu proqram yalnız
doktoranturanı əhatə etdiyi üçün statistikanın əvvəlki proqramla müqayisədə
oxşar olacağı proqnozlaşdırılmır. Bununla yanaşı, cari ildən etibarən
Azərbaycan Respublikasının Gənclər Fondu magistratura səviyyəsi üzrə Azərbaycan
gənclərinin xaricdə təhsilinin maliyyələşdirilməsini həyata keçirəcək. Bu
təşəbbüs də sayın artmasına təsir edəcək”.
Dünyagörüş, dil
göstəriciləri, mütəxəssisləşmə
Xaricdə təhsilin əhəmiyyətindən danışan «Kaspi» Təhsil Şirkətinin xaricdə təhsil
üzrə eksperti Rahid Zərbiyev xaricdə təhsili beynəlxalq mühitdə təhsilalmanın
üstünlüyü kimi dəyərləndirir: "Artıq faktdır ki, həm ölkədəki xarici şirkətlər,
həm də dövlət qurumları xaricdə təhsil alan gənclərə daha çox üstünlük
verirlər”. Ekspertin sözlərinə görə, 2007-2015-ci illər üçün qəbul edilmiş xaricdə
təhsil üzrə Dövlət Proqramı yaxşı göstəriciləri olan tələbələr üçün şansa
çevrildi. Yəni yüksək reytinqli universitetlərdə onların təhsili dövlət xətti
ilə maliyyələşdi və istədikləri ölkələrdə təhsil aldılar: "Bu, onlara maliyyə
problemi yaşamamaq üstünlüyü qazandırırdı. Proqramın dayandırılması tələbələri
öz hesablarına təhsil almağa vadar edir. Məlumdur ki, yüksək reytinqli
universitetlərin təhsil haqları da kifayət qədər yüksəkdir. Ona görə də, yüksək
göstəricilərə malik gənclər məcbur qalıb aşağı reytinqli və daha aşağı təhsil
haqqı olan universitetlərə daxil olurlar”. Ekspert xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramını davam
etdirməyə və təkmilləşdirməyə ehtiyac olduğunu deyir: «Tələbələrin lazımi
istiqamətdə ixtisaslar üzrə yönləndirilməsinə ehtiyac var. Həmçinin o tələbələrə
bir növ nəzarət lazımdır ki, ali məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycana
qayıdacaqları təqdirdə, ölkənin mənafeyi üçün lazım olan sahələrdə
çalışıb-çalışmadıqları bilinsin. Bundan əlavə, proqramda prioritet
istiqamətləri müəyyənləşdirən zaman hansı sahələrdə daha yaxşı mütəxəssislərə
ehtiyac olduğunu ayırd etmək lazımdır”. Ekspertin sözlərinə görə, son 10 ildə
orta məktəbi bitirmiş abituriyentlər, bakalavrlar, magistr və doktorantların
müraciət etdiyi ölkələr sırasında Türkiyə birinci yerdədir: «Hər şeydən əvvəl
Türkiyə ali də təhsil haqqının aşağı olması, dillərin bənzərliyi, valideynlərin
«Türkiyə bizə daha doğmadır» - deyə övladlarını çox uzağa göndərmək istəməməsi
kimi amillər rol oynayır. Təkcə keçən il bakalavr, magistr və doktorantura üzrə
3-4 min gənc türk universitetlərini seçib». Ekspert dövlət və ya qeyri-dövlət
xətti ilə xaricdə təhsil alıb gələnlər arasında iş tapmaq probleminin olduğunu
da deyir: «Bu, bəzən gənclərin təhsil aldıqları ixtisasın əmək bazarına uyğun
gəlməməsi ilə bağlı olur. Ancaq dünyanın reytinqli universitetlərində, o
cümlədən mühəndislik, menecmentlik, marketinq, piar və s. ixtisasları üzrə təhsil alanların işsiz
qaldığını görməmişəm. Tələbənin yiyələndiyi ixtisas və təhsil aldığı
universitetin reytinqi də iş tapmaqda mühüm rol oynayır”.
Geri
dön...
"Əvvəlki illərdə dövlət hesabına xaricdə təhsil
vardı. Araşdırıldıqda görünür ki, bura "qohumlar" göndərilib. Onların
20 faizi geri dönərək öz dövlətinə xidmət edir” fikirlərini irəli sürən Şimali Kiprin Girnə Amerikan
Universitetinin beynəlxalq əlaqələr
departamentinin direktoruOrxan
Həsənoğluda gənclərin daha çox
Türkiyə ali məktəblərinə oxumağa can atdıqlarını təsdiqləyir: "Hazırda Türkiyə
universitetlərində ümumilikdə 14 minə yaxın azərbaycanlı təhsil alır. O
cümlədən, Türkiyə universitetlərində 300-dən artıq azərbaycanlı
professor-müəllim heyətimiz var. Türkiyədə bu rəqəmin çoxluğu birbaşa dil
faktoru ilə bağlıdır. Həmçinin qəbul prosesinin olduqca sadə olması, yaxın
mədəniyyət və məsafə azlığı da Türkiyədə təhsil almağa üstünlük verilməsinin başlıca səbəblərdir”. Ekspertin fikrincə,
xaricdə məzun olanların 50 faizi ölkəmizə geri dönürlər. "Doktorantura
məzunlarında bu rəqəm çox acınacaqlıdır. Onların Türkiyə daxil olmaqla,
xaricdən geri qayıtma dərəcəsi 10 faiz təşkil edir. Bu, Azərbaycan elminə çox
böyük fəlakət gətirəcək. Amma Türkiyə bizə hər hansı məhdudiyyət qoymadan
təhsil imkanı verdiyi kimi, geri dönmə sahəsində də yardımçı olmalıdır.
Həmçinin Azərbaycan Respublikasının qanunlarında bu məsələ öz əksini tapmalıdır”. Ekspert bizdə
xaricdə ali təhsil alanlara və doktorantura məzunlarına yetərli qiymət verilmədiyindən
gileylidir: " Çalışdıqları sahələrdə onları digər personaldan ayıran normalar
mövcud deyil. Azərbaycanda əvvəlki illərdə doktorantura məzunları universitetlərdə
qalıb işləyirdilər. Bu say artıq azalmaqda və onlar xarici ölkələrə
yönəlməkdədirlər. Bunun səbəbi sadəcə, məvacibin azlığı ilə bağlı deyil.
Araşdırma institutları, laboratoriyaların olmaması ilə bağlıdır. Texnologiya sahəsində
elmi araşdırmalar aparmaq istəyən doktorant əziyyət çəkir, inkişafdan geri
qalır. Xarici ölkələrdə magistr və doktorantura məzunları üçün istər maaş və
istərsə də karyera baxımından çox imkanlar var”.
Tarix müəllimi Pərviz Ağalarov xaricdə
təhsil üzrə qəbulun azaldılmasını iqtisadi amillərlə əlaqələndirir: "Manatın 2015-ci
ildəki "böhranından” sonra xaricdə təhsil üzrə qəbul azaldılıb. Yəni azaldılma
böyük ölçüdə iqtisadi məsələ ilə bağlı idi”. P.Ağalarov da öz hesabına təhsil
alanların daha çox qonşu Türkiyə, Rusiya və Ukraynaya oxumağa gedənlər olduğunu
deyir: "Çünki o ölkələrdə təhsil haqqı Avropaya
nisbətən daha ucuzdur. Ümumiyyətlə, xaricdə mütəxəssis yetişdirilməsi
daha məqsədəuyğundur. Çünki bizim ali təhsil müəssisələri hələ Avropa, Qərb ali
təhsili səviyyəsindən geri qalır”.
Müasir dövrün tələbləri baxımından
yanaşsaq, ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin gənclərimizin yeni bilik, informasiya
və texnologiyaları qavraması qabiliyyəti ilə bilavasitə bağlı olması sirr
deyil. Əgər bu biliklərə yiyələnmək xaricdə mümkündürsə, ona doğru getmək və
geri dönmək lazımdır. Ölkə təhsilinin inkişafında inqilabi dəyişiklik olarsa, bu daha yaxşı –
həm pulumuz havayı xərclənməz, həm də yaxşı təhsildən 3-5 nəfər deyil, çoxları
fayda götürər…
Təranə Məhərrəmova