Xalqımızın maddi-mənəvi abidələrinə qarşı daşnak təcavüzü
Əsrlər boyunca
Azərbaycana qarşı toplum, kilsə və
qurama dövlət səviyyəsində qəsbkarlıq siyasəti yürüdən mənfur daşnak hay qəbiləsinin
vəhşiliyi sərhəd tanımamışdır. Türk-müsəlman mənşəli yaşayış məntəqələrində dinc sakinlərə qarşı
silahlı hay quldurlarının törətdikləri soyqırımı ilə yanaşı, xalqımızın maddi-mənəvi
və mədəni abidələrinin də yerlə-yeksan edilməsi, izinin yer üzündən silinməsi və
ya irsinin qarət olunması (erməniləşdirilməsi)
də düşmənlərin əsas hədəfi olmuşdur. Ən
faciəvi hal odur ki, bu cür abidələrimizin mənşəyini öz murdar soyları ilə
bağlamaları, tariximizin beynəlxalq aləmdə təbliğ və təşviq edilməsində maneələr yaratmışdır.
Hay kilsəsinin
bütöv Azərbaycan hüdudunda yürütdüyü bu siyasətin mahiyyəti eyni olsa da,
ictimai-tarixi dövrə uyğun olaraq ayrı-ayrı ərazilərdə (Cənubi Azərbaycanda,
Qarabağın dağlıq hissəsində, aran və dağlıq Şirvanda, Borçalı və Dərbənd nahiyələrində)
strateji məqsədlərinə uyğun olaraq müxtəlif
üsul və vasitələrdən, qaydalardan istifadə
etmişlər.
Ona görə də, 1918-1920-ci illərdə düşmənin
əsas hədəfində olan Zəngəzur və Qarabağ qəzalarında hay quldurlarının A.Ozanyanın,
Q.Nijdenin, A.Srvantstyanın başçılığı ilə törədilən soyqırımında aşağıdakı niyyətlər
gizlənmişdi:
- Uzun əsrlər boyu güc dövlətlərinin müsəlman-türk
dünyasına qarşı yönəlik siyasətlərinə uyğun olaraq, məkrli niyyətlərini (qəbilə-tayfa
formasından dövlət nümunəsundə yaşayış tərzinə keçmək, təbii və mədəni zəngin əraziləri
ələ keçirməklə saxta tarixlərini zənginləşdirmək, ərazi baxımından himayədarları
ilə birbaşa sərhəd əlaqələrinə nail olmaq) həyata keçirmək;
- Zəngəzur qəzasının zəbt edilməsi (əhalisinin
qətliamı, yurd-yuvalarının dağıdılması, tarixi-mədəni abidələrinin yer üzündən
silinməsi ilə tarixinin yox edilməsi, təbii
sərvətlərinin mənimsənilməsi) istiqamətində məkrli niyyətlərinin dünyəvi siyasətlə
bağlılığına nail olmaq (çox təəssüf ki, istədiklərini edə bildilər);
- Zəngəzur
qəzasını ələ keçirməklə, müəyyən dövrdən sonra Qarabağ və Naxçıvan ərazilərinin
özlərinə ilhaq edilməsi istiqamətində həyata keçirəcəkləri qanlı əməllərinə ərazi-hüquqi
əsaslarla haqq qazandırmaq baxımından zəmin yaratmaq;
- Azərbaycan
hüdudlarında tarixi və təbii zənginliyi ilə fərqlənən Zəngəzur qəzasının
maddi-mənəvi və mədəni abidələrini yox etməklə, Azərbaycan xalqını tarixinin əsas
hissəsindən mərhum etmək və həmin tarixi saxtalaşdıraraq öz adlarına keçirməklə,
olmayan tarixləri üçün maddi nümunələri mənimsəmək.
Yuxarıda göstərilən amilləri fəaliyyət
proqramına çevirən hay kilsəsi və onların silahlı qruplaşması Zəngəzur qəzasında qanlı faciələrə imza
atmaqla, tarixi yaddaşımızın bu cür silinməyən səhifələrinə diqqət yetirməyi
bizim üçün vacib etmişdir. Çünki, 1918-1920-ci illərdə bu qəzanın 115
müsəlman-türk yaşayış məntəqəsini yerlə-yeksan edərək, 10 minlərlə dinc
sakini soyqırımına məruz qoyan quldurların qanlı cinayətlərinə sübut kimi,
ayrı-ayrı nahiyələrdə maddi-mədəni
irsimizə qarşı etdikləri təcavüzün
miqyası da xeyli genişdir. Qəzanın Mehri, Qarakilsə, Zəngilan, Qubadlı, Laçın,
Cəbrayıl... nahiyələri həmişə bu hücumların
hədəfində olmuşdur. Bu dövrdə A.Ozanyan Qarakilsə nahiyəsində (1930-cu
ildən Sisyan adlandırılıb, qədim türkdilli Sak tayfalarının adını özündə
yaşadan "sakasen-sikasen-sisakan” söz birləşməsinin dəyişikliyə uğramış şivə-dialekt
variantı) 58 müsəlman-türk kəndini
(Urud, Vağədü, Ağdü, Qızılcıq, Şəki, Dəstəgur, Qızılşəfəq, Ərəfsə, Comərdli,
Sofulu, Murğuzlu...) yerlə-yeksan edərək, əhalisini qətlə yetirmişdir. Ürəyi
soyumayan bu qaniçənlər qədim Alban məbədlərini,
qoç və günəş şəkilli qəbir daşlarını, bir sıra memarlıq tikililərini də məhv
etmişdilər. Belə ki, Dəstəgur kəndində yaşı 2 min il olan qədim Alban qəbiristanlığı
(hündürlüyü 2 metrə çatan, naxışlı və yazılı baş daşları, sənduqələr)
dağıdılmış, kənddə fəaliyyət göstərən
Şamxal Əfədinin dünyəvi və dini məktəbi isə yandırılmışdır. Qonşu Vağadü kəndinin qədim memarlıq tikintisi olan
məscid, içərisində 400 nəfər dinc sakin olmaqla, əl qumbarası ilə partladılmış,
əhali gülləboran edilmişdir. Sofulu kəndi yaxınlığındakı "Qırxlar piri” adlanan
müqəddəs ziyarətgah da hay hücumlarından sonra dağıdılmışdır.
Zəngilan
nahiyəsinin Ağalı kəndini Qubadlı şəhəri ilə birləşdirən ticarət yolu üstündə
(Mehri dəhlizindən 50 km aralıda) 500 illik tarixi olan "Hüseynbəyli” məscidi
(memarlıq üslubunda tikilən, hündürlüyü 4 metrə çatan), Zəngilan-Qubadlı
avtomobil yolunun Zilanlı kəndi ərazisindən keçən hissəsində, yolun altında
olan qədim məscid yandırılaraq qarət
edilmişdir. Bu məscidlərin yeri
(yaxınlığında kənd qəbiristanlığı var idi) keçən əsrin 80-90-cı illərinədək
qalırdı. 1980-ci illərdə bu məscidlərin yaxınlığında yol təmiri işləri
aparılarkən, çoxlu miqdarda silah-sursat qalıqları tapılmışdı. Nahiyənin bu
hissəsindəki qədim Sürməli kəndinə edilən hücumlar bu yaşayış məntəqəsinin yer üzündən silinməsi və əhalisinin qonşu
Xocahan kəndində məskunlaşması ilə nəticələnmişdir. Bir cəhəti də qeyd edək ki,
Zəngilan nahiyəsinə basqın edən quldur A.Ozaniyan və Q.Nijdenin dəstələrinə
Gorus və Qafan nahiyələrinin haylar yaşayan
Gərəvünc, Xınzirək (bu kənd əvvəllər Almalıq adlanıb, haylar işğal
etdikdən sonra adını dəyişiblər), Zeyvə, Ağavurd, Şirnuxu kəndlərinin də sakinləri
kömək etmişlər.
1918-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının üzvü N.M.Mixaylovun hesabatında göstərilmişdir ki, Zəngəzur qəzasının 115 müsəlman-türk kəndi
erməni quldurları tərəfindən dağıdılaraq yer üzündən silinmiş və 10 mindən çox dinc sakin qətlə yetirilmişdir.
Bu faciələr 1919-1920-ci illərdə digər daşnak quldurlar - A.Mikoyan və
S.Şaumyan tərəfindən davam etdirilmişdir.
Xalqımızın soykökünə susayan daşnak haylar
bununla kifayətlənməyərək, maddi-mənəvi irsimizə də qənim kəsilərək yüzilliklər
boyu mənfur niyyətlərinə hakim kəsilmişlər. Bu izlərə haralarda rast gəlinmir...
Zəngilan nahiyəsinin Malatkeşin kəndinin
(Oxçuçayın sol sahilində) qərbində, 15 km aralıda yerləşən, palıd, vələs, çinar
ağacları ilə örtülü olan Əsgülüm silsiləsinin
suayırıcında XIV-XV əsrlərinin yadigarı olan eyni adlı qala (fateh Əmir Teymur
1401-ci ildə Naxçıvan yürüşündə burada olmuşdur) düşmənlərimizin hədəfindən
yayınmamışdır. Bu nahiyənin mərkəzi olan Zəngilan şəhərinin (1931-ci ildə
yaradılmışdır) əsası olan Pirçiban kəndindən şərqə doğru 2 km aralıda "Qızıldaş” yüksəkliyində müqəddəs ziyarətgah,
Ağalı kəndi ərazisində Azıx mağarası yaşında olan 7-8 mağara (uzunluğu 60 m, eni 6-7 m, hündürlüyü
3 m), Həkəri çayının sol sahilində yerləşən Məmmədbəyli kəndində qədim türbələr
(X-XI əsrlərə aid) və məscid, eləcə də kənd qəbiristanlığı yerlə-yeksan edilərək,
qiymətli yazı, qəbir (qoç şəkilli, günəş təsvirli, sənduqələr) nümunələri
oğurlanaraq hayların qəniməti olmuşdur. Mənfur niyyətlərini Genlik və Müşülan kəndlərində
də həyata keçirmişlər. Belə ki, 1967-1968-ci illərdə kənd qəbiristanlığında qoç
şəkilli qəbirləri oğurlamaqla, məscid divarındakı yazıları pozub hay işarələri naxışlamaqla xislətlərinə sadiq qalmışlar.
Zəngilan nahiyəsinin Şatarız, Beşdəli kəndləri
ilə Qafan nahiyəsinin Saf kəndi (hayların sonradan məskunlaşdığı) arasında,
45-50 km-lik məsafədə yerləşən Əsgülüm silsiləsinin Xusdub (3202 m) və Meydan
dağlarının sinəsindəki 130 hektarlıq şərq çinarı meşəliyi 1918-1920-ci illərdə
vəhşi haylar tərəfindən barbarcasına doğranılaraq aparılmışdır. Bu yerlərin hər
qarışında el qəhrəmanlarının səngər izləri, savaş ləpirləri qalsa da, keçən əsrin
50-60-cı illərində hay daşnaklarına, A.Mikoyanın xatirəsinə görə hədiyyə
verilmişdir.
Zəngəzur qəzasının Gıhı dərəsi boyunca,
Qafan (əslində "Mədən” sözündən təhrif
edilmiş toponimdir) nahiyəsində müsəlman-türk mənşəli Pürülü, Armudlu, Müsəlləm,
Pəhyan, Gıhı (əhalisinin sayına görə ən böyük kənd olub) kəndlərinin, yaşı
minilliklərlə ölçülən tarixi qəbiristanlıqları dağıdılmış, bir çox qəbir nümunələri
daşınaraq aparılmışdır.
Barbarların bu dağıntılarının və qarətlərinin
izlərinə həmçinin Qubadlı nahiyəsinin
Padar və Balasoltanlı kəndləri arasındakı "Məscidli” yerində, Çərəli kəndi ətrafında
"Şeyx Əfəndi” piri, "Xəçin dərəsi” piri, "Sofulu” piri, "Mavdan” piri, "Yolaşan”
piri, Boyunəkər kəndində 200 illik yaşı olan Hacı Hürcahan gümbəzi (hündürlüyü 15 m, ətrafında
30-40 qədim qoçşəkilli qəbir, sənduqələr olmuşdur), Dondarlı kəndinin 8 km-də
memarlıq üslubunda tikilən, 18 m hündürlüyü olan günbəz 1918-1920-ci illərdə
"soyqırımına” məruz qalmışlar.
Ümumiyyətlə, Zəngəzur
qəzasının Zəngilan, Qubadlı, Qafan, Laçın nahiyələrinin tarixi zənginlikləri
özündə yaşadan maddi-mənəi və mədəni abidələrinə qarşı
hay daşnaklarının təcavüzü
1918-1920-ci illərdə (eləcə də sonrakı dövrlərdə) geniş miqyas kəsb
etdiyindən, bu faciənin tədqiq edilməsinə ciddi ehtiyac vardır.
Qeyd: Yazının
hazırlanmasında Zəngilan rayonu, Malatkeşin kənd sakini Eyvaz Məmi oğlu Bayramovun, Qubadlı rayonunun Novlu
kənd sakini Söhbət İsmayıl oğlu İsmayılovun və
Çərəli kənd sakini Gəray Cəlal oğlu İsmayılovun məlumatlarından istifadə
olunmuşdur.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət
Universitetinin müəllimi