Xalq rəssamının təmas nöqtəsi - Fotolar
Azərbaycanın görkəmli fırça ustası, Xalq rəssamı, Dövlət
mükafatı laureatı Elbəy Rzaquliyevin 2006-cı ildə 80 yaşı tamam olanda,
yubilyarın dostu, jurnalist Azad Şərif qəzetlərin birində "Dostum Elbəy” adlı
məqalə dərc etdirmişdi. Rəssamın qonşularından kimsə məqaləni oxuyub, çox
xoşuna gəlmişdi. Qonşu qəzetin səhifəsini kəsərək, "Mənim də dostumdur”
sözlərini yazıb liftin içərisinə yapışdırmışdı. Sonradan bu yazını oxuyan
Elbəyin digər qonşuları "Elə mənim də!”
sözlərini əlavə edib, hətta qəzet parçasının kənarına öz imzalarını da qoymağa
başlayırlar. Bir qədərdən sonra qəzetdə artıq nəsə yazmağa yer qalmayır... Lift
isə bütün həftə ərzində bu dərkənarları aşağı-yuxarı daşımaqda davam edir.
Elbəy Rzaquliyev böyük
sənətkar, nadir istedad sahibi olmaqla bərabər, həm də adamlarla tez ünsiyyət
tapmağı bacaran kampaniya adamı, gözəl insan, əsl şəxsiyyət idi.
VQİK yataqxanasının ürəyi
Elbəy Mirzə Həsən oğlu Rzaquliyev 1926-cı ildə Bakıda
dünyaya göz açmışdır. O, uşaqlıq illərini və ilk sənət müəllimi haqqında xatirələrində
belə yazmışdır: "Mən lap kiçik uşaq olanda bizim küçədə, Suraxanskidə (indiki
Dilarə Əliyeva – A.K.) demək olar ki, evimizlə üzbəüz "Molla Nəsrəddin” jurnalının
məşhur karikaturaçı rəssamı Əzim Əzimzadə yaşayırdı. Məhəlləmizdə rəssam olmaq
istəyən uşaqlar çox idi. Əzim əminin qapısı bizim üçün həmişə açıq olardı. Biz
saatlarla dinməzcə oturub onun necə işləməsini izləyirdik. Rəssam başını
qaldırmadan, ağır-ağır nəfəs alaraq, konturlar çəkir, sonra onları rəngləyir,
nəticədə maraqlı səhnələr alınırdı: dəllək küçənin ortasında müştərinin başını
qırxır, itlər boğuşur. Biz bu şəkillərə həsədlə və heyranlıqla baxardıq. Evə
gedəndə rəssam bizə qələm və kağız verir, hər dəfə də monoton səslə deyərdi:
"Məktəbdə yaxşı oxuyun, onda mən sizi rəssamlıq məktəbinə qəbul edərəm.” O
vaxtlar Əzim əmi rəssamlıq məktəbinin direktoru idi. Lakin mən o məktəbə daxil
olanda artıq direktor dəyişmişdi”.
1941-ci ildə Elbəy Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
məktəbinə daxil olur. Onun ilk müəllimi rəngkar Eyyub Məmmədov idi. 1946-cı
ildə Elbəy rəssamlıq məktəbini bitirir, Respublika Maarif Nazirliyi onu həmin
il Moskvaya Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna göndərir. O, burada
rəssamlıq fakültəsində oxuyur, Q.Şeqal, Y.Pimenov, A.Dixtyar və M.Boqdanov kimi
yüksək peşəkar rəssam-pedaqoqlardan dərs alır.
Elbəy institutda oxuduğu illərdə istər müəllimlərin, istərsə də
tələbələrin böyük hörmətini qazanmışdı. Onun institutda digər fakültələrin
tələbələri ilə, istərsə də institut yataqxanasının sakinləri ilə qaynayıb
qarışması, hətta kimlərəsə kömək etməsi onu hamının sevimlisi etmişdi. Təsadüfi
deyil ki, sonralar bu azərbaycanlı balasından söhbət düşəndə məşhur aktyor Vyaçeslov
Tixonov deyəcəkdir: "Elbəy VQİK yataqxanasının ürəyi idi.”
"Gələcək gün”lə başlayan
karyera
E.Rzaquliyevin diplom
işi yazıçı Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün” romanının ekranlaşdırılması üçün
seriya eskizlər idi. O, dekorasiya və personajların kostyumları ilə əlaqədar on
dörd eskiz hazırlamışdı. 1953-cü ildə E.Rzaquliyev institutu müvəffəqiyyətlə
bitirib Bakıya qayıdır. Gənc rəssamın kinostudiyada ilk işi
rejissorlardan H.Seyidzadə və Y.Fridin 1954-cü ildə quruluş verdikləri "Doğma
xalqımıza” bədii-sənədli filmidir. O, bu film üzərində rəssamlardan C.Əzimov və
A.Freydlə birgə işləmişdir.
1955-ci ildə E.Rzaquliyev dostu C.Əzimovla birgə birdən-birə iki
filmə - "Bəxtiyar” musiqili və "Görüş” kinokomediyalarına bədii tərtibat
vermişdir. Dramaturgiyanın tələblərinə əsasən tikilmiş dekorasiyalar filmdə
cərəyan edən hadisələrə və personajların fəaliyyətinə uyğun hesablanmışdır.
Yəni film çəkilərkən rejissor L.Səfərov və operator A.Nərimanbəyov eskizlərin
ekran variantında rəssamların nəzərdə tutduqları bədiiliyi bütünlüklə
saxlamışlar. Burada işıqlandırma qanunları, ətraf mühitin ton çalarları
gözlənilmişdir.
"Görüş” kinokomediyası
isə kənd həyatına, Azərbaycan və Özbəkistan pambıqçılarının ənənəvi dostluğuna
həsr edilmişdir. Filmdə əsasən natura çəkilişlərindən istifadə olunsa da,
pavilyonda hazırlanmış dekorasiyalar - iş otaqları, mənzillər, bu otaqlardakı
əşyalar, mebellərin necə yerləşdirilməsi, işıq effektləri ab-hava yaradır,
qəhrəmanların əhval-ruhiyyəsini ifadə edir.
"Telefonçu qız”ın xarakterinin
təsviri
Rəssam E.Rzaquliyev 50-ci illərdə istehsal olunan yeddi filmdən
yalnız birində - "Onun böyük ürəyi”ndə (1958) müstəqil işləmişdir. Yazıçı
M.Hüseynin eyni adlı romanı əsasında ekranlaşdırılan "Qara Daşlar” kinopovesti
qəhrəman dəniz neftçilərinə həsr olunmuşdur. Düzdür, film bütövlükdə sənət
baxımından diqqəti o qədər cəlb etməsə də, təsvir nöqteyi-nəzərindən yüksək
səviyyədə işlənmişdir.
Şərq ölkələrindən birində sadə adamların sülh və istiqlaliyyət
uğrunda apardıqları mübarizədən danışan "Bir məhəllədən iki nəfər” filminin
bədii tərtibatı üzərində üç rəssam - Elbəy Rzaquliyev, Məmmədağa Hüseynov və
Kamil Nəcəfzadə işləmişlər. Bu rəssamların dəst-xəttləri, işləmək üsulları
müxtəlif olsa da onları birləşdirən sənətə olan sevgi, yaratmaq həvəsi idi.
Elbəy Rzaquliyev və
Məmmədağa Hüseynov tandemi onların birgə işləri olan "Ögey ana” məişət dramında
da öz gözəl nəticəsini göstərmişdir.
Gənc rəssamın
kinostudiyada fəal çalışması, təcrübə toplaması, istehsalatı dərindən öyrənməsi
bir daha təsdiq edir ki, o, film rəssamının vəzifəsini və kino sənətinin
spesifik xüsusiyyətini dərindən başa düşür. Yuxarıda adlarını çəkdiyim
filmlərdə E.Rzaquliyevin müşahidəçilik qabiliyyəti hiss olunur. O,
dekorasiyalarda inandırıcılığa, səlisliyə və bütövlüyə nail olmağa çalışır.
60-cı illərdə istehsal
olunan bir neçə filmin, o cümlədən "Telefonçu qız” (1962), "Möcüzələr adası”
(1963), "Arşın mal alan” (1965), "İstintaq davam edir” (1966, N.Zeynalovla
birgə) və "Uşaqlığın son gecəsi” (1968) kino əsərlərinin uğurlu ekran taleyində
şübhəsiz ki, rəssamın böyük əməyi olmuşdur.
Azərbaycan kino sənətində mərhələ təşkil edən "Telefonçu qız” lirik
kinopovestində həyatda öz yerini tapan gənc qız Mehribanın çətin keçən həyat
yolundan və onun ilk uğursuz məhəbbətindən danışılır. Böyük daxili inam və
xarakterin bütövlüyü gənc qəhrəmana həyatın çətin anlarında özünü ələ almağa və
həyatı dərk etməyə kömək edir. Yaradıcı heyət əsərdə qoyulan bu əsas ideyanı
aydın və inandırıcı şəkildə tamaşaçılara çatdıra bilmişdir. Əlbəttə, bu
məsələnin həllində quruluşçu rəssamın rolu danılmazdır. "Möcüzələr adası”
kinopovesti Neft Daşlarının qəhrəman neftçilərinə, onların əməyinə həsr olunmuşdur.
Burada rəssam müasir həyatla bağlı mühit yaratmışdır. "Uşaqlığın son gecəsi”
bədii filmi gənclər haqqındadır. Burada şəxsiyyətin formalaşmasından, əsl
insan, prinsipial vətəndaş olmağın zəruriliyindən söhbət açılır.
"Arşın mal alana”a verilən
yeni həyat
"Arşın mal alan” musiqili komediyasının 1945-ci ildə çəkilib dünya
ekranlarında böyük uğurla nümayiş etdirilməsinə baxmayaraq, bu operettanın müasir
tələblərə uyğun, kinotexnikanın son imkanlarından istifadə edərək, rəngli
genişekranlı variantda yenidən çəkilməsinə böyük ehtiyac var idi. Filmə
baxarkən aydın olur ki, yaradıcı heyət müasir tamaşaçıların indiki zövqünü və
tələbatını nəzərə almış, filmi müasir
həyatımızla səsləndirməyə çalışmışdır.
Quruluşçu rəssam E.Rzaquliyev səmərəli axtarışlar aparmalı olmuşdur.
Bir sıra səhnələr qapalı dekorasiyadan naturaya, Quba bağlarına və Göy Gölün
qoynuna çıxarılmış, burada təbii mənzərələrdən geniş istifadə olunmuşdur. Bu da
vahid kompozisiyasının yaranmasına və əsərin emosional qüvvəsinin artırılmasına
kömək etmişdir. Rəssamın çəkdiyi eskizlərdəki dekorasiyalarla və natura ilə
uyğunluq, əlvanlıq və əzəmət əsərin estetik təsirini artırmışdır. Rejissor
fikrinin və rəssam işinin bədii şəkildə və ustalıqla canlandırılmasında
operatorun əməyi də qeyd edilməlidir.
Elbəy Rzaquliyevin rəssamlıqla kinonun vəhdəti barədə düşüncələri də
maraqlıdır: "Kino sənətində rəssam əməyinin rolu çox böyükdür. Filmlərin
tərtibi üzrə çalışan rəssamların müasir rəngli və panoram texnikası sahəsində
hər hansı ekran əsəri olduqca böyük bədii imkanlar kəsb edir. Düzdür, bəzən
rəssamla rejissor arasında fikir ayrılığı, sağlam mübahisə olur. Lakin mən
şəxsən tərəf-müqabili başa düşməyə, eyni zamanda təlqin etmək istədiyim ideyanı
sübuta yetirməyə çalışıram. Əlbəttə, hər birimizin fikri ümumi işin xeyrinə
xidmət etməlidir.” Quruluşçu rəssamın istər əvvəllər, istərsə də 70-ci illərdə
üzərində çalışdığı "Sevil” (1970), "Gün keçdi” (1971), "Skripkanın sərgüzəşti”
(1972), "Dənizə çıxmaq qorxuludur” (1973), "Tütək səsi” (1976), "Vulkana doğru”
(1976−1977), "Arxadan vurulan zərbə” (1977) bədii filmlərində öz iş prinsipinə
sadiq qaldığını bir daha yəqin edirik.
E.Rzaquliyev
yaradıcılığına xas olan başlıca xüsusiyyətlərdən biri dekorasiyalarda, geyim
eskizlərində dövrün, insanların və təbiətin ruhunu, xarakterini bütünlüklə əks
etdirmək, tarixi abidələrin, memarlığın diqqəti cəlb edən formalarını axtarıb
tapmaqdan ibarətdir. Onun məşhur "Sevil” film-operasına verdiyi tərtibat bu
baxımdan diqqəti çəkir.
"Sevil” film-operasının quruluşçu operatoru R.İsmayılovun
xatirələrindən: "Elbəy film üçün eskizləri yağlı boya ilə çəkmişdi. Bu eskizlər
o qədər ifadəli, təsirli və baxımlı idi ki, rejissor V.Qorikker bunları filmin
strukturuna daxil etdi. Həmin əsərlər göstəriləndə F.Əmirovun məşhur musiqi
əsəri olan xoral səsləndi. 12 monumental kompozisiya Azərbaycan qadınının
hüquqsuzluğunu, acı taleyinin dramatizmini açıb göstərdi.
Filmi Elbəylə ciddi
asketik tonda çəkməyi qərara aldıq. Qəhvəyi-qırmızı həyəcanlı qamma. Yalnız
finalada major səslənəndə aləm açıq tona büründü. Ağ gəmi, mavi səma,
qağayılar, qəhrəmanın açıq sarı kostyumu”.
Rejissor V.Qorikker
müsahibələrinin birində demişdir: "F.Əmirovun xalq içərisində çox sevilən,
dərin mündəricəli bu gözəl operası əsasında yaxşı film yaratmaq bizdən böyük
məsuliyyət tələb edir. Onu da deyim ki, bu, müasir mövzuda ilk sovet
film-operası olacaqdır. Bütün bunlar bir rəssam kimi Elbəy Rzaquliyevin
qarşısına mühüm vəzifələr qoyur. Birgə işlədiyimiz müddətdə onun gözəl zövqü,
rəngduyma bacarığı, kino sənətinin incəliklərinə dərindən bələdliyi məni heyran
etmişdi. Onun dərin dünyabaxışı, geniş biliyi və təxəyyülü vardır. Onda milli
kolorit də çox güclüdür.
Elbəy çəkdiyi eskizlərdə həyatı adicə kağıza
köçürmür, real tarixi şəraitin ən əlamətdar cəhətlərini ümumiləşdirir. Filmin
operatoru Rasim İsmayılovun da fikri belədir. Çox sevinirik ki, "Sevil”
film-operasının bədii tərtibat müəllifi məhz Elbəy Rzaquliyevdir”.
"Bu hissləri duymuramsa,
onda əsər yenidən işlənməlidir”
E.Rzaquliyevin kinoda fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrü 80-ci illərə
təsadüf edir. O, bu dövrdə "Onun bəlalı sevgisi” (1980), "Yeddi gözəl” (1982,
R.Nəsirovla), "Əzablı yollar” (1982, R.Nəsirovla), "Musiqi müəllimi” (1983),
"Bəyin oğurlanması” (1985), "Qəm pəncərəsi” (1986, R.Nəsirovla), "Xüsusi
vəziyyət” (1986, N.Zeynalovla), "Araqarışdıran” (1987, R.Nəsirovla), "Şeytan
göz qabağında” (1987, R.Nəsirovla), "Sahilsiz gecə” (1989, R.Nəsirovla)
filmlərinə bədii tərtibat vermişdir. 1991-ci ildə quruluşçu rəssam Rafiq
Nəsirovla birgə "Qəzəlxan” bədii filmi üzərində çalışmışdır.
Filmləri nəzərdən
keçirdikdə burada mövzu və janr baxımından kino rəssamı üçün geniş meydan
açıldığını görürük. Film-balet, film-nağıl, komediya, psixoloji dram, siyasi
detektiv, sosial-dram. Əlbəttə, bu qədər rəngarənglik nə qədər gərgin zəhmət
tələb etsə də E.Rzaquliyev kimi peşəkar kino rəssamı üçün çətinlik törədə
bilməzdi. Çünki bu filmlərə baxanda onların hər birində rəssamın özünəməxsus
dəst-xəttini, təsvir və yaradıcılıq fantaziyasının cizgilərini görürük.
Rəssam E.Rzaquliyev sənəti ilə bağlı söhbətlərinin birində demişdir:
"Mən yeni çəkdiyim əsər qarşısında uzun müddət dayanıb xəyala dalmağı çox
sevirəm. Əgər rəsmdəki insanların səsini eşidirəmsə, onlarla birlikdə sevinir,
həyəcanlanır, kədərlənirəmsə, bir sözlə, təsvir etdiyim bir parça həyatı
yaşayıramsa, demək istəyimə nail olmuşam. Bu hissləri duymuramsa, onda əsər
yenidən işlənməlidir”.
Elbəy Rzaquliyevin kino
fəaliyyəti onun vaxtını çox alsa da, onun digər işlərə də əli çatırdı. Çünki bu
rəssamın maraq dairəsi çox geniş idi: kinostudiyada çalışmaqla bərabər onun
dəzgah rəsmləri seriyasından bir çox rəngkarlıq və rəsm əsərləri vardır.
E.Rzaquliyevin Moskvada bir neçə fərdi sərgisi keçirilib. Onların
içərisində ən yaddaqalanı 1989-cu ilin oktyabrında Moskvanın Mərkəzi sərgi
salonunda açılan vernisaj olub. Bu sərgiyə ailəsi ilə birgə ümummilli lider Heydər
Əliyev də təşrif buyurmuşdu. O, burada nümayiş olunan rəsmlərlə çox diqqətlə
tanış olduqdan sonra Elbəyi yaradıcılıq
uğurlarına görə təbrik etmiş və onu nahara dəvət etmişdir.
Görkəmli fırça ustası, "Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsi illərində”
əsərlərinə görə 1986-cı ildə Respublika Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür.
Günlərin birndə ona zəng vurdum: "Elbəy, 80 illiyini təbrik edirəm.”
O isə cavabında "Artıq 80-dir? Tamam unutmuşam,
vaxt necə də sürətlə ötüb keçdi” dedi.
Görkəmli sənətkar 2007-ci il sentyabrın 15-də 81 yaşında vəfat
etmişdir.
Aydın Kazımzadə,
əməkdar incəsənət xadimi, kino tədqiqatçısı