“Vyana konfransından sonra neftin qiyməti 60 dolları keçə bilər”
10-13 oktyabrda
İstanbul şəhəri XXIII Dünya Enerji Konqresinə ev sahibliyi edib. 100-dən çox
ölkəni və 3 mindən çox təşkilatı birləşdirən konqresin bu dəfəki devizi "Yeni
üfüqlərə qucaq açmaq” olub. Konqresdə Azərbaycan, Rusiya, Venesuela, Türkiyə
prezidentləri İlham Əliyev, Vladimir Putin, Nikolas Maduro, Rəcəb Tayyib
Ərdoğan da iştirak ediblər. Bu konqresin əhəmiyyəti, "Türk axını” qaz kəməri
layihəsi barədə imzalanmış sənəd, bu layihənin "Cənub” Qaz Dəhlizi layihəsinə
təsiri, neftin qiymətinin tənzimlənməsi üçün hasilatının azaldılması və sair
məsələlərlə bağlı "Kaspi”nin suallarını NeftAraşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri
İlham Şaban cavablandırır.
- İlham bəy, dünya enerji siyasətinin inkişafına xidmət etdiyi iddia
edilən XXIII Dünya Enerji Konqresi barədə Sizin fikirlərinizi öyrənmək
istərdik. Bu konqres nə ilə yadda qaldı, əhəmiyyəti nə oldu?
- Bu konqres
hər 3 ildən bir keçirilir və dünya liderləri, şirkət rəhbərləri, analitiklər
üçün bir platformadır. Onlar 3 ildən bir toplanaraq dünyanın enerji sahəsində
mövcud problemlərini və qarşıda olan perspektivləri müzakirə edirlər. 2014-cü
ildə əsas məsələ, müzakirə obyekti neftin aşağı qiymət həddində istehsalçı və
istehlakçılar arasında olan münasibətlər, həmçinin qarşıdakı perspektivə nəzər
salmaq idi. İstehsalçılar, enerji daşıyıcıları narahatçılıq keçirirdilər ki,
neftin qəyməti nə qədər müddətə aşağı həddə qalacaq. Ümumiyyətlə isə dünya yeni
bir çağırış edir. Dünya iqtisadiyyatı çox maraqlı bir sistemə keçid edir. Artıq
2016-cı ildə dünyanın ilk beşliyində bir dənə də olsa enerji şirkəti yoxdur.
Halbuki, 2006-cı ildə dünyanın ilk beşliyində cəmi bir texnoloji şirkət var
idi. Beşlikdə təmsil olunan digərlərinin hamısı enerji şirkətləri idi. Bu, bir
güzgüdür ki, artıq dünya iqtisadiyyatı xammal simasını texnoloji simaya dəyişir.
Ona görə də maraqlı sual yaranırdı ki, bəs, 10, 20, 30 ildən sonra tendensiya
necə olacaq? Bu, ona doğru gedir ki, zamanla alternativ, bərpa olunan
enerjinin, atom energetikasının və sairin sayı artır. Konqresdə Vladimir
Putinin çıxışında da qeyd olunurdu ki, XXI əsrin dörddə birindən sonra
sadaladığım qaynaqların milli çəkisi 25 faizə çatacaq. Bununla belə, hələ
2040-cı ildə ənənəvi enerji – neft, qaz və kömürün dünya enerji balansında
xüsusi çəkisi 75 faiz olacaq. Zamanla neftin, kömürün xüsusi çəkisi azalsa da,
qazın xüsusi çəkisi artacaq.
- Konqresdəki çıxışlarda neftin bazar mexanizmlərinin pozulduğu da
diqqətə çatdırıldı. Qeyd olundu ki, mövcud şəraitdə çıxış yolu hasilatçı
ölkələrin neft hasilatını azaltmasındadır. Sizcə, neft ixrac edən bütün ölkələr
belə bir addım ata bilərlərmi?
- Belə bir
fikri dilə gətirirlər. Liderlər çox təmtəraqla qeyd edir, bu istiqamətdə təkliflərlə
də çıxış edirlər. Lakin bir var fikir bildirmək, bir də var reallıq. Reallıq
tamam başqa şey deyir.
- Bu reallıq nədən ibarətdir? Sizcə, neft hasil edən ölkələr
qiymətlərin ucuz olmasına rəğmən, nə üçün hasilatı azaltmaqda maraqlı deyillər?
- Elə ölkələr
var ki, 100 ildir iqtisadiyyatını mono iqtisadiyyat üzərində qurub. Yəni, həmin
dövlətlərin iqtisadiyyatı yalnız bir xammaldan asılıdır. Onun iqtisadiyyatının
90-95 faizi neftdən, qazdan, misdən, alüminiumdan və ya hansısa başqa xammalı
ixrac etməkdən asılıdır. Belə olan halda nə dərəcədə realdır ki, cəmi 5 ilin
ərzində bu cür ölkələr öz iqtisadiyyatlarını yenidən qura bilsinlər? Bu, mümkün
deyil. Bunun üçün həmin ölkələrdə ən azı 5 il ərzində xüsusi institutlar
olmalı, mütəxəssislər yetişməlidir. Təsəvvür edin, SSRİ 1925-ci ildə
sənayeləşməyə qərar verdi, lakin bunu düz 20 ilə həyata keçirə bildi. SSRİ bu
məqsədə çatmaq üçün hətta insanları qırmaq və sair tədbirlərə əl atdı. Yenə də
bu proses 20 il vaxt apardı. O baxımdan, ölkənin iqtisadiyyatını yenidən qurmaq
heç də asan məsələ deyil. Aqrar ölkə kimi tanınan Çinin sənayeləşməyə -
istehsala keçməsi onilliklərlə müşayiət olundu. Baxmayaraq ki, burada avtoritar
qaydalar hökm sürürdü. Bütün bunları nəzərə alsaq, reallıq budur ki,
iqtisadiyyatı hasilatdan asılı ölkələrin fərqli bir iqtisadiyyata keçidi bazar
iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən mütəxəssislərinin olması, bütün
qapıları açması, ilk əvvəl birgə müəssisələr yaratması, özünün bütün
institutlarını təkmilləşdirməsi, xarici investorlara qapılarını açması, hüquqi
bazanı yaratması və sair şərtilə illərlə vaxt aparacaq. Götürək elə Sinqapurun
özünü. Sinqapur bütün bu proseslərə 1960-cı ildən sonra 15 il vaxt sərf edib.
Bu kimi səbəblərdən liderlərin neft hasilatını azaltmaq bəyanatlarının bəzi
ölkələr tərəfindən qəbul ediləcəyinə şübhə ilə yanaşıram.
- OPEC-ə üzv ölkələrin noyabrda toplantısı keçiriləcək. Bu toplantıda
hasilatın azaldılması məsələsi müzakirə olunacaq. Sizcə, hasilatın
azaldılmasına bu toplantının da hər hansı bir təsiri olmayacaqmı? Ümumiyyətlə,
noyabr toplantısından sonra neftin qiymətinin yenidən artması müşahidə oluna
bilərmi?
- Neftin
qiymətinin artmasını heç kim istisna etmir. Hətta Vladimir Putin Konqresdə
çıxış edəndən 2-3 saat sonra neftin qiyməti 3,5 faiz artdı. Vyana konfransından
sonra neftin qiyməti 60 dollar da ola bilər, hətta 60 dolları keçə də bilər.
Ancaq bu, qısamüddətli olacaq. Bunun neftin qiymətinin rüblük və ya illik
dəyişməsinə hər hansı təsiri yoxdur. Məsələ dayanıqlılıqdadır. Neftin
qiymətinin dayanıqlı olması üçün bazardan ən aşağısı 2 milyon barel neft
götürülməlidir. Bu isə müşkül məsələdir.
- XXIII Dünya Enerji Konqresi keçirildiyi müddətdə Türkiyə və Rusiya
prezidentləri "Türk axını” layihəsi ilə bağlı saziş də imzaladılar. Bu
layihənin gerçəkləşməsi ikitərəfli münasibətlərə və regiona nə vəd edir?
- Bu layihənin
reallaşması ikitərəfli əlaqələrin ən azından əvvəlki səviyyəyə çatdırılmasını
vəd edir. Yaxın 1-2 ildə itirilmiş mövqelərin bərpası gedə bilər. Düzdür, çox
pozitiv proqnozlar səsləndirildi ki, ticarət dövriyyəsini 5 dəfə artırmaq və
sair. Amma bunu reallıq göstərəcək. İstənilən halda, bu iki dövlətin bir-biri
ilə dost münasibətlərində olması, gərginliyin azaldılması regionda sülhün,
sülhün olması stabilliyin, stabilliyin olması isə bazar iqtisadiyyatı
reallığında çoxsaylı layihələrin ortaya qoyulması deməkdir. Bu proseslər
zəncirvari şəkildə bir-birinə bağlıdır, multieffektiv məsələləri gündəmə
gətirir. Ona görə də razılaşmanı, müvafiq sənədlərin imzalanmasını pozitiv
qiymətləndirirəm. Ancaq bir nüansı da nəzərə almaq gərəkdir ki, bu gün həm
Türkiyənin, həm də Rusiyanın Qərblə münasibətləri gərgindir. Qərbdən Rusiyaya
qarşı sanksiyalar tətbiq edilir. Türkiyədə daxili proseslərdə, xüsusən də 15
iyul dövlət çevrilişinə cəhd məsələsində Qərbin maraqlı tərəf olması barədə
fikirlərin səsləndirilməsi də Qərb-Türkiyə münasibətlərində bir "sərinlik”
yaradıb. Ona görə də Rusiya-Türkiyə yaxınlaşması onlara olan xarici təsirlərin
artmasına da gətirib çıxara bilər. Bu amilləri də nəzərə almaq lazımdır.
- Türkiyə prezidentinin səsləndirdiyi fikirlərdən belə məlum olur ki,
"Türk axını” vasitəsilə Rusiya qazı Avropaya çatdırılacaq. Belə olan halda, bu
layihə "Cənub” qaz dəhlizi layihəsinə hər hansı formada təsir etməyəcək ki?
- "Türk
axını”nın əsas məqsədi tranzit ölkələr olmadan Rusiya qazının Türkiyə
tərəfindən alınmasıdır. Yəni, Rusiya qazının 4 ölkə üzərindən deyil, birbaşa
Türkiyəyə axınıdır. Bu proses birinci boru kəmərini əhatə edir. "Türk axını”nda
nəzərdə tutulan ikinci boru kəməri çox "dumanlı”dır. Bu boru kəmərinin
reallaşması yalnız və yalnız Rusiya ilə Avropa Komissiyası arasında
razılaşmadan sonra mümkündür. Bu razılaşma isə o zaman mümkün olacaq ki, onlar
arasında Ukrayna, sanksiyalar, "Şimal axını - 2” layihəsi kimi məsələlər
həllini tapacaq. O baxımdan bu, bir kompleks yanaşma tələb edir, sadəcə, boru
kəməri məsələsi ilə məhdudlaşmır. "Cənub” qaz dəhlizi məsələsinə gəlincə,
əlbəttə hər bir yeni layihənin reallaşması ilə hansısa təsirlər ola bilər.
Lakin bizim layihələrə hər hansı təsirdən danışarkən yalnız qazın qiymətinə
təsirdən söhbət gedə bilər. Bir yerdə ki, bolluq olur, təbii surətdə qiymət
aşağı düşür. Bu, bazarın qanunudur. Bundan başqa hər hansı təsir ola bilməz.
Rufik İSMAYILOV