Bakı 21°C
Vilnüs sammiti: gözləntilər özünü doğruldacaqmı?
«Şərq tərəfdaşlığı» proqramı çərçivəsində Avropa İttifaqı (Aİ) ilə əməkdaşlıq edən 5 postsovet ölkəsinin qurumla münasibətlərinin dərinləşdirilməsini hədəfləyən Vilnüs sammiti ərəfəsində regionda gərginlik müşahidə edilməkdədir. Sammit artıq bəzi region dövlətlərində daxili təlatümlərə belə, səbəb olub.
Qeyd edək ki, əvvəldən elan olunduğu kimi, Vilnüs sammitində Aİ-nin Ukrayna ilə Assosiasiya və azad ticarət zonası barədə sazişlər imzalaması, Ermənistan, Gürcüstan və Moldova ilə isə analoji sənədlərin paraflanması gözlənilirdi.
Lakin müşahidələr göstərir ki, sammit yaxınlaşdıqca proseslər öz axarından çıxmağa başlayıb. İlk olaraq «zəif bənd» olan Ermənistan bir müddət öncə Gömrük İttifaqına qoşulmaqla bağlı razılıq verməklə Aİ ilə münasibətlərini xeyli gərginləşdirdi. Lakin əslində Aİ üçün bu, heç də gözlənilməz sayıla bilməzdi. Çünki Ermənistanın bütün sahələrdə Rusiyanın sözü ilə hərəkət etməsi, ümumiyyətlə Rusiyadan asılı olan forpost statuslu «dövlət» olması onun gec-tez bu cür qərar verəcəyini gözlənilən edirdi. Digər tərəfdən Ermənistanın regional səviyyədə əhəmiyyətsiz dövlət imici, eyni zamanda guya Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən blokadada saxlanılması da Aİ-nin Ermənistanın bu qərarını «başadüşülən» etməsinə səbəb olmuşdu. Ermənistandan fərqli olaraq regionda əhəmiyyətli və güclü bir dövlət olan Ukraynanın verəcəyi qərar isə Aİ üçün vacib idi. Bu mənada Ukrayna hökumətinin Vilnüs Sammitində assosiasiya sazişinin imzalamayacağı ilə bağlı verdiyi son qərar bir növ şok effekt yaratmış oldu. Lakin müəyyən mənada Ukraynanın da belə mövqedən çıxış edəcəyini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün idi.
Hər şeydən öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, postsovet regionu ölkələri uğrunda Qərbin apardığı mübarizə hər zaman Rusiyanın müqaviməti ilə qarşılanıb və gələcəkdə də bu, belə olacaq. Avropa İttifaqı özünün müxtəlif cəlbedici layihələri və təklifləri ilə region dövlətlərini cəlb etməyə çalışsa da, Rusiya öz ənənəsinə sadiq qalaraq təzyiq rıçaqlarını işə salmaqla region ölkələrini Avropaya ineqrasiyadan çəkindirməyə çalışmaqdadır.
Müşahidələr göstərir ki, Rusiyanın istifadə etdiyi metodlarlar nə qədər köhnəlsə də, zaman göstərir ki, onlar hələ də işə yarayır. Bu isə 20 ildən çoxdur ki, müstəqil olan bəzi region ölkələrinin Rusiyadan asılılıqdan heç bir formada canlarını qurtara bilməməsi ilə izah olunmalıdır. Yəni müəyyən mənada bəzi region ölkələri də Rusiyadan uzaqlaşmaq və müstəqilləşmək istiqamətində lazım olan səyi nümayiş etdirmirlər. Məsələn, son proseslər bir daha onu göstərdi ki, Rusiyanın razılığı olmadan Ukrayna öz gələcək taleyi ilə bağlı qərar vermə imkanına sahib deyil. Çünki bir tərəfdən Ukrayna enerji daşıyıcıları baxımından, digər tərəfdən isə iqtisadiyyatın digər sahələri, o cümlədən sənaye sahələri ilə bağlı Rusiyadan ciddi şəkildə asılı vəziyyətdədir.
Lakin Ukrayna kimi bir dövlətin 22 illik müstəqilliyi tarixində Qərbin həm siyasi, həm iqtisadi cəhətdən göstərdiyi ciddi dəstəklərə rəğmən özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyini tam şəkildə təmin edə bilməməsi də diqqətdən yayınmamalıdır. Rusiyadan Avropaya uzanan enerji xətlərinin Ukraynadan keçməsi də axırıncıya xeyli üstünlük verir. Bundan başqa, Sevastopolda yerləşən Rusiya hərbi donanmasının statusu ilə bağlı məqam da Ukraynanın manevr etmə imkanlarını artırır. Yəni göstərilən faktorlardan zamanında və doğru şəkildə yararlanma indiki şəraitdə Ukraynanın Rusiyanın təzyiqlərindən yayınmasına yardımçı ola bilərdi. Lakin görünən odur ki, Ukrayna ötən dövr ərzində tam müstəqil dövlət kimi formalaşa bilməmişdir.
Avrointeqrasiya istiqamətində tərəddüdlər yaşamasına baxmayaraq digər ölkələrlə yanaşı, Ermənistan və Ukrayna prezidentləri də Vilnüs sammitində iştirak etmək niyyətlərini bəyan ediblər. Lakin prezidentlərin sammitdə iştirakı heç də onun uğurlu şəkildə baş tutması anlamına gəlmir. Belə ki, əvvəlcədən elan edilmiş neqativ mövqe ilə sammitə qatılma onun əvvəlcədən uğurlu nəticələrini kölgədə qoya bilər.
Ukrayna və Ermənistandan fərqli olaraq isə Azərbaycanın Avrointeqrasiya proseslərində mövqeyi sabitdir. Belə ki, Azərbaycanın mövqeyi qəti şəkildə Avroatlantik məkana inteqrasiya etməkdir. Azərbaycan hazırda Ermənistan və Ukraynadan fərqli olaraq, nə Avropa İttifaqına assosiativ sazişə imza atacağı ilə bağlı, nə də Gömrük İttifaqına üzvlüklə bağlı heç bir öhdəlik götürməyib. Bu gün Azərbaycan mənfi və müsbət siyasi situasiyaları dəyərləndirərək addım atır və ölkənin maraqları prioritet məsələdir.
Verilən məlumatlara görə, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin noyabr ayının 28-29-da Avropa İttifaqının “Vilnus” sammitində iştirak edəcəyi gözlənilir. Səfər çərçivəsində viza rejiminin gündəmdə saxlanacağı və bu istiqamətdə müəyyən addımların atılması planlaşdırır. Viza rejimi xüsusi ilə də müəyyən kateqoriyalar üçün nəzərdə tutulur. Belə ki, alimlər, jurnalistlər, müxtəlif tədqiqatçılar və digər kateqoriyalı insanlar üçün sadələşdirilmiş viza rejimi keçirilə bilər. Gələcəkdə isə ümumiyyətlə viza rejiminin ləğv olunması sahəsində ciddi addımların atılması planlaşdırılır.
Sirr deyil ki, Vilnüs sammitinin işinin pozulması istiqamətində əsas maraqlı tərəf Rusiyadır. Rusiya hər vəchlə özünün təsir dairəsi hesab etdiyi postsovet regionunun Qərbə inteqrasiyasının qarşısını almağa çalışır. Aİ-nin genişlənməsini özünə təhlükə sayan Rusiya ona alternativ qismində Avrasiya Birliyi və Gömrük İttifaqı kimi qurumları gündəmə gətirir. Lakin təhllilər və müşahidələr göstərir ki, bir çox postsovet ölkələrinin cəmiyyətləri birmənalı şəkildə Aİ ilə əməkdaşlığı üstün tuturlar. Bu isə təbiidir. Çünki bu ittifaqa daxil olan dövlətlər iqtisadi cəhətdən xeyli üstünlüklər əldə etmiş olurlar. Avropa İttifaqına daxil olmaq üçün çoxsaylı kriteriya və mərhələlərin olması da dövlətləri, cəmiyyətləri qorxutmur.
Lakin Gömrük İttifaqı və Avrasiya Birliyinə könüllü daxil olmaq istəyən dövlətlərin isə sayı çox deyil. Müqayisələr göstərir ki, iqtisadi potensial baxımından da Gömrük İttifaqı ilə Avropa İttifaqı arasında böyük fərq vardır.
Ekspertlərin hesablamaları göstərir ki, əgər MDB üzvü olan bütün ölkələr bu ittifaqa qoşulsa, o zaman Gömrük İttifaqı dünya üzrə ümumi daxili məhsulun cəmi 4 faizini təşkil edəcək. Avropa İttifaqında bu göstərici 26 faizdir. Üstəlik, Avropa İttifaqı vahid bazar prinsipi əsasında fəaliyyət göstərdiyi halda, Gömrük İttifaqında bunu tətbiq etmək mümkün deyil. İttifaqa üzv ölkələrin heç də hamısı Ümumdünya Ticarət Təşkilatının üzvü deyil, onların ticari qaydaları uyğunlaşdırılmayıb.
Həmçinin Avropa İttifaqından fərqli olaraq MDB məkanındakı münaqişələr üzv ölkələrin Gömrük İttifaqı daxilində inteqrasiyasına imkan verməməsi də ekspertləri düşündürür.
Digər tərəfdən təhlillər göstərir ki, dəyər baxımından da Gömrük İttifaqı üzv ölkələrin ixrac imkanlarının artmasına səbəb olmayacaq. O baxımdan bu ittifaq ən yaxşı halda regional qurum kimi iqtisadi deyil, daha çox siyasi vasitə olacaq.
Ümumiyyətlə, Vilnüs sammitinin mühüm tarixi-siyasi əhəmiyyəti də vardır. Belə ki, sammitin sosialist sisteminin dağılması ilə şərqə doğru irəliləyən, avtoritar və totalitar rejimlərin miras qoyduğu stereotipləri dağıtmaqla regionda geniş intişar tapan demokratiya, insan haqları, plüralizm və s. kimi ümumbəşəri dəyərlərin region xalqlarının iradəsinin əleyhinə olaraq bəzi imperialist mürtəce qüvvələrin maraqlarının qarşısında geri çəkilməməsi kimi də simvolik əhəmiyyəti vardır.
Əgər bu sammitin nəticəsi olaraq region dövlətləri Avroiteqrasiya proseslərindən geri addım atmağa sövq edilərsə, regionda və ümumilikdə dünyada qaba rus imperializminin yenidən boy verməsi prosesi sürətlənə bilər. Son nəticə olaraq xüsusilə postsosialist regionunda demokratiyanın inkişafı və konsolidasiyası üçün ciddi təhlükələr yarana bilər. Bu da əlbəttə ki, nə region, nə də Avropa dövlətlərinin maraqlarına cavab vermir.
Təvəkkül Dadaşov
Qeyd edək ki, əvvəldən elan olunduğu kimi, Vilnüs sammitində Aİ-nin Ukrayna ilə Assosiasiya və azad ticarət zonası barədə sazişlər imzalaması, Ermənistan, Gürcüstan və Moldova ilə isə analoji sənədlərin paraflanması gözlənilirdi.
Lakin müşahidələr göstərir ki, sammit yaxınlaşdıqca proseslər öz axarından çıxmağa başlayıb. İlk olaraq «zəif bənd» olan Ermənistan bir müddət öncə Gömrük İttifaqına qoşulmaqla bağlı razılıq verməklə Aİ ilə münasibətlərini xeyli gərginləşdirdi. Lakin əslində Aİ üçün bu, heç də gözlənilməz sayıla bilməzdi. Çünki Ermənistanın bütün sahələrdə Rusiyanın sözü ilə hərəkət etməsi, ümumiyyətlə Rusiyadan asılı olan forpost statuslu «dövlət» olması onun gec-tez bu cür qərar verəcəyini gözlənilən edirdi. Digər tərəfdən Ermənistanın regional səviyyədə əhəmiyyətsiz dövlət imici, eyni zamanda guya Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən blokadada saxlanılması da Aİ-nin Ermənistanın bu qərarını «başadüşülən» etməsinə səbəb olmuşdu. Ermənistandan fərqli olaraq regionda əhəmiyyətli və güclü bir dövlət olan Ukraynanın verəcəyi qərar isə Aİ üçün vacib idi. Bu mənada Ukrayna hökumətinin Vilnüs Sammitində assosiasiya sazişinin imzalamayacağı ilə bağlı verdiyi son qərar bir növ şok effekt yaratmış oldu. Lakin müəyyən mənada Ukraynanın da belə mövqedən çıxış edəcəyini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün idi.
Hər şeydən öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, postsovet regionu ölkələri uğrunda Qərbin apardığı mübarizə hər zaman Rusiyanın müqaviməti ilə qarşılanıb və gələcəkdə də bu, belə olacaq. Avropa İttifaqı özünün müxtəlif cəlbedici layihələri və təklifləri ilə region dövlətlərini cəlb etməyə çalışsa da, Rusiya öz ənənəsinə sadiq qalaraq təzyiq rıçaqlarını işə salmaqla region ölkələrini Avropaya ineqrasiyadan çəkindirməyə çalışmaqdadır.
Müşahidələr göstərir ki, Rusiyanın istifadə etdiyi metodlarlar nə qədər köhnəlsə də, zaman göstərir ki, onlar hələ də işə yarayır. Bu isə 20 ildən çoxdur ki, müstəqil olan bəzi region ölkələrinin Rusiyadan asılılıqdan heç bir formada canlarını qurtara bilməməsi ilə izah olunmalıdır. Yəni müəyyən mənada bəzi region ölkələri də Rusiyadan uzaqlaşmaq və müstəqilləşmək istiqamətində lazım olan səyi nümayiş etdirmirlər. Məsələn, son proseslər bir daha onu göstərdi ki, Rusiyanın razılığı olmadan Ukrayna öz gələcək taleyi ilə bağlı qərar vermə imkanına sahib deyil. Çünki bir tərəfdən Ukrayna enerji daşıyıcıları baxımından, digər tərəfdən isə iqtisadiyyatın digər sahələri, o cümlədən sənaye sahələri ilə bağlı Rusiyadan ciddi şəkildə asılı vəziyyətdədir.
Lakin Ukrayna kimi bir dövlətin 22 illik müstəqilliyi tarixində Qərbin həm siyasi, həm iqtisadi cəhətdən göstərdiyi ciddi dəstəklərə rəğmən özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyini tam şəkildə təmin edə bilməməsi də diqqətdən yayınmamalıdır. Rusiyadan Avropaya uzanan enerji xətlərinin Ukraynadan keçməsi də axırıncıya xeyli üstünlük verir. Bundan başqa, Sevastopolda yerləşən Rusiya hərbi donanmasının statusu ilə bağlı məqam da Ukraynanın manevr etmə imkanlarını artırır. Yəni göstərilən faktorlardan zamanında və doğru şəkildə yararlanma indiki şəraitdə Ukraynanın Rusiyanın təzyiqlərindən yayınmasına yardımçı ola bilərdi. Lakin görünən odur ki, Ukrayna ötən dövr ərzində tam müstəqil dövlət kimi formalaşa bilməmişdir.
Avrointeqrasiya istiqamətində tərəddüdlər yaşamasına baxmayaraq digər ölkələrlə yanaşı, Ermənistan və Ukrayna prezidentləri də Vilnüs sammitində iştirak etmək niyyətlərini bəyan ediblər. Lakin prezidentlərin sammitdə iştirakı heç də onun uğurlu şəkildə baş tutması anlamına gəlmir. Belə ki, əvvəlcədən elan edilmiş neqativ mövqe ilə sammitə qatılma onun əvvəlcədən uğurlu nəticələrini kölgədə qoya bilər.
Ukrayna və Ermənistandan fərqli olaraq isə Azərbaycanın Avrointeqrasiya proseslərində mövqeyi sabitdir. Belə ki, Azərbaycanın mövqeyi qəti şəkildə Avroatlantik məkana inteqrasiya etməkdir. Azərbaycan hazırda Ermənistan və Ukraynadan fərqli olaraq, nə Avropa İttifaqına assosiativ sazişə imza atacağı ilə bağlı, nə də Gömrük İttifaqına üzvlüklə bağlı heç bir öhdəlik götürməyib. Bu gün Azərbaycan mənfi və müsbət siyasi situasiyaları dəyərləndirərək addım atır və ölkənin maraqları prioritet məsələdir.
Verilən məlumatlara görə, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin noyabr ayının 28-29-da Avropa İttifaqının “Vilnus” sammitində iştirak edəcəyi gözlənilir. Səfər çərçivəsində viza rejiminin gündəmdə saxlanacağı və bu istiqamətdə müəyyən addımların atılması planlaşdırır. Viza rejimi xüsusi ilə də müəyyən kateqoriyalar üçün nəzərdə tutulur. Belə ki, alimlər, jurnalistlər, müxtəlif tədqiqatçılar və digər kateqoriyalı insanlar üçün sadələşdirilmiş viza rejimi keçirilə bilər. Gələcəkdə isə ümumiyyətlə viza rejiminin ləğv olunması sahəsində ciddi addımların atılması planlaşdırılır.
Sirr deyil ki, Vilnüs sammitinin işinin pozulması istiqamətində əsas maraqlı tərəf Rusiyadır. Rusiya hər vəchlə özünün təsir dairəsi hesab etdiyi postsovet regionunun Qərbə inteqrasiyasının qarşısını almağa çalışır. Aİ-nin genişlənməsini özünə təhlükə sayan Rusiya ona alternativ qismində Avrasiya Birliyi və Gömrük İttifaqı kimi qurumları gündəmə gətirir. Lakin təhllilər və müşahidələr göstərir ki, bir çox postsovet ölkələrinin cəmiyyətləri birmənalı şəkildə Aİ ilə əməkdaşlığı üstün tuturlar. Bu isə təbiidir. Çünki bu ittifaqa daxil olan dövlətlər iqtisadi cəhətdən xeyli üstünlüklər əldə etmiş olurlar. Avropa İttifaqına daxil olmaq üçün çoxsaylı kriteriya və mərhələlərin olması da dövlətləri, cəmiyyətləri qorxutmur.
Lakin Gömrük İttifaqı və Avrasiya Birliyinə könüllü daxil olmaq istəyən dövlətlərin isə sayı çox deyil. Müqayisələr göstərir ki, iqtisadi potensial baxımından da Gömrük İttifaqı ilə Avropa İttifaqı arasında böyük fərq vardır.
Ekspertlərin hesablamaları göstərir ki, əgər MDB üzvü olan bütün ölkələr bu ittifaqa qoşulsa, o zaman Gömrük İttifaqı dünya üzrə ümumi daxili məhsulun cəmi 4 faizini təşkil edəcək. Avropa İttifaqında bu göstərici 26 faizdir. Üstəlik, Avropa İttifaqı vahid bazar prinsipi əsasında fəaliyyət göstərdiyi halda, Gömrük İttifaqında bunu tətbiq etmək mümkün deyil. İttifaqa üzv ölkələrin heç də hamısı Ümumdünya Ticarət Təşkilatının üzvü deyil, onların ticari qaydaları uyğunlaşdırılmayıb.
Həmçinin Avropa İttifaqından fərqli olaraq MDB məkanındakı münaqişələr üzv ölkələrin Gömrük İttifaqı daxilində inteqrasiyasına imkan verməməsi də ekspertləri düşündürür.
Digər tərəfdən təhlillər göstərir ki, dəyər baxımından da Gömrük İttifaqı üzv ölkələrin ixrac imkanlarının artmasına səbəb olmayacaq. O baxımdan bu ittifaq ən yaxşı halda regional qurum kimi iqtisadi deyil, daha çox siyasi vasitə olacaq.
Ümumiyyətlə, Vilnüs sammitinin mühüm tarixi-siyasi əhəmiyyəti də vardır. Belə ki, sammitin sosialist sisteminin dağılması ilə şərqə doğru irəliləyən, avtoritar və totalitar rejimlərin miras qoyduğu stereotipləri dağıtmaqla regionda geniş intişar tapan demokratiya, insan haqları, plüralizm və s. kimi ümumbəşəri dəyərlərin region xalqlarının iradəsinin əleyhinə olaraq bəzi imperialist mürtəce qüvvələrin maraqlarının qarşısında geri çəkilməməsi kimi də simvolik əhəmiyyəti vardır.
Əgər bu sammitin nəticəsi olaraq region dövlətləri Avroiteqrasiya proseslərindən geri addım atmağa sövq edilərsə, regionda və ümumilikdə dünyada qaba rus imperializminin yenidən boy verməsi prosesi sürətlənə bilər. Son nəticə olaraq xüsusilə postsosialist regionunda demokratiyanın inkişafı və konsolidasiyası üçün ciddi təhlükələr yarana bilər. Bu da əlbəttə ki, nə region, nə də Avropa dövlətlərinin maraqlarına cavab vermir.
Təvəkkül Dadaşov
