Vətəndaş təhsili: problemlər, vəzifələr
Vətəndaş təhsili və
tərbiyəsi şəxsiyyətin baza mədəniyyətinin məzmununda xüsusi yer tutur.
Şəxsiyyətə məxsus bir sıra mənəvi keyfiyyətlərin və hüquqi normaların
formalaşdırılması onların müasir tələblər səviyyəsində, dərindən və hərtərəfli
aparılmasından çox asılıdır. Vətəndaş tərbiyəsi nəzəriyyəsinin əsasları hələ
XIX əsrdə alman pedaqoqu G.Kerşenşteyner tərəfindən işlənilmişdir. Lakin onun
mahiyyəti və məzmunu ona bugünkü yanaşma, müasir baxışla ziddiyyət təşkil edir.
G.Kerşenşteyner qeyd edirdi ki, vətəndaş tərbiyəsi uşaqları dövlətə sözsüz
itaətə alışdırmaqdan ibarətdir. Belə bir tərbiyə isə xalq məktəbləri vasitəsilə
həyata keçirilməlidir. Kerşenşteyner xalq məktəblərinin quruluşu, oradakı işin
məzmunu və yollarını da işləyib hazırlamışdır.
Vətəndaş tərbiyəsi
vətəndaş təhsili ilə sıx surətdə bağlıdır
Vətəndaş tərbiyəsi
problemi sonralar, xüsusən XIX əsrdə rus pedaqogikasında da müəyyən yer
almışdır. Rus ədib və maarifçilərindən A.N.Radişşev, N.Q.Çernışevski,
N.A.Dobrolyubov, A.İ.Gertsen və b. bu sahədə mühüm fikirlər söyləmiş, əsərlərində onun məqsəd və
vəzifələrini göstərmişlər.
Azərbaycan mütəfəkkirlərinin, xüsusən XIX-XX əsr maarifçi-pedaqoqların
əsərlərində də bu problem bu və digər aspektlərdən işıqlandırılmış, ona
münasibət bildirilmişdir. Azərbaycan
xalqının milli özünüdərk, özünütəsdiq və müasir mədəniyyətə yiyələnməsi yolunda
mübarizə aparan M.F.Axundzadə, insan şəxsiyyətini, mənəvi inkişafı, şəxsiyyətin
formalaşması, şəxsi ləyaqət hissinə malik olmağı insanın ən mühüm mənəvi
sərvəti olduğunu dönə - dönə qeyd edən A.Bakıxanov, xalqın maariflənməsi
yolunda xüsusi xidmətləri olan milli
mətbuatımızın banisi H.Zərdabi ana
dilimizdə ilk dərsliyin müəllifi, azərbaycanlı müəllimlərin hazırlanmasında
misilsiz xidmətləri olan A.O.Çernyayevski, milli musiqimizin banisi, ilk "Hesab
məsələləri” dərsliyinin müəllifi Ü.Hacıbəyli, Azərbaycanda maarifin, məktəbin,
təhsilin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərən Qori Müəllimlər Seminariyasının
ilk məzunları F.Köçərli, S.Vəlibəyov, R.Əfəndiyev, N.Nərimanov,
C.Məmmədquluzadə, M.Mahmudbəyov və onlarca başqaları, ana dilimizdə ilk
məktəblərin yaradıcıları S.Ə.Şirvani, M.M.Nəvvab, M.T.Sidqi, M.İ.Qasir və bu
gün adlarını böyük hörmət və ehtiramla çəkdiyimiz yüzlərlə ziyalılarımız təkcə
yazdıqları əsərlərində deyil, öz şəxsiyyətləri ilə də əsl vətəndaşlıq mövqeyi
nümayiş etdirmiş, nəsillərə nümunə ola bilən şəxslər və şəxsiyyətlər olmuşlar.
Bütün həyatını vətənimizin tərəqqisinə, xalqımıza, onun xoşbəxt gələcəyinə həsr etmiş əsl vətəndaş və böyük
şəxsiyyət, xalqımızın Ümummilli Lideri, Böyük Öndər Heydər Əliyevin həyatı və
fəaliyyəti bu gün gənc nəslin formalaşmasında, eyni zamanda vətəndaşlıq
tərbiyəsində ən gözəl nümunə və örnəkdir.
Vətəndaş tərbiyəsinin
məqsədi insanda cəmiyyətin mənəvi ideyalarının və vətənə münasibət hissinin
formalaşdırılmasıdır.
Vətəndaş tərbiyəsi vətəndaş təhsili ilə sıx surətdə bağlıdır.
Bunlar bir-birinə təsir göstərməklə yanaşı, həm də biri digərinin nəticəsi kimi
də özünü göstərir. Lakin respublikamızda vətəndaşlıq tərbiyəsi haqqında professor Əjdər Ağayev, Hamlet İlyasov və
digər bir sıra pedaqoqlar tərəfindən müəyyən tədqiqatlar aparılsa da, nədənsə
vətəndaş təhsili probleminə az toxunulmuşdur.
Bir məqsəd,
üç istiqamət
Təhsil geniş fenomendir.
O, sistem kimi, dəyər kimi, pedaqoji proses kimi, nəticə kimi və sosial-mənəvi
inkişaf prosesi kimi bir sıra çoxaspektli
funksiyaları yerinə yetirir. Təhsil həm də vətənimizin gələcəyi üçün heç
nə ilə müqayisə olunmayan yaxşı sərmayədir. O, nə qədər məzmunlu, yaxşı, sağlam
və müasir dövrün tələblərinə uyğun
olarsa, vətənimizin gələcəyi də bir o qədər uğurlu olar.Respublikamızda
təhsilin qarşısında duran əsas məqsəd göstərilən funksiyaları düzgün dəyərləndirə bilmək və
onları reallaşdırmaq baxımından demokratik əsaslar üzərində qurulmuş
təhsil formalaşdırmaqdan ibarətdir. Bu
məqsəd "Təhsil Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”nda üç istiqamətdə
təsbit olunmuşdur:
1)
Azərbaycan dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, xalqının milli
ənənələrinə və demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqlarına və azadlıqlarına
hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil
və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək;
2)
milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qoruyan və inkişaf etdirən, geniş
dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran
nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən müasir təfəkkürlü və rəqabət
qabiliyyətli mütəxəssis-kadr hazırlamaq;
3)
sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini və ixtisasın
daim artırılmasını təmin etmək, təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək
fəaliyyətinə hazırlamaq.
Göründüyü
kimi, vətəndaş yetişdirmək Azərbaycan təhsilinin prioritet məqsədlərindən biri
kimi dünən də, bu gün də, gələcəkdə də
təhsilimizin istiqamət götürdüyü strateji hədəflərdəndir. Deməli, gənc nəslə
vətəndaş təhsili verilməlidir.
Vətəndaş təhsili hər bir şəxsin qarşısında bir sıra
vəzifələr qoyur
Bəs
vətəndaş təhsili nədir, onun mahiyyəti və məzmununa nələr daxildir? Vətəndaş
təhsili dövlətə sözsüz itaətə alışdırmaq, şəxsi azadlığı məhdudlaşdırmaq, milli
mənsubiyyətin unutdurulması, milli dəyərin "əridilərək” yox olması, dini
dəyərlərdən uzaqlaşdırmaq deyildir. Vətəndaş təhsilinin məqsədi Azərbaycançılıq
ideyalarına sadiq, vətənə bağlılıq, vətənsevərlik ruhunda verilən təhsildir.
Azərbaycan vətəndaşı formalaşdırmağa istiqamətlənən təhsildir. Milli
özünüdərkə, kimliyini dərk etməyə, onu
inkişaf etdirməyə yönələn təhsildir. Eyni zamanda Azərbaycanın tarixinə, milli
ənənələrinə, soy- kökə hörmət və ehtiramın tərbiyə edilməsinə geniş imkan
yaratmaqla, vətəndaş formalaşdırmaq məqsədini həyata keçirən təhsildir. Hər bir
Azərbaycan vətəndaşının təhsil alma hüququna dövlət təminatı vardır. "Təhsil
haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”nda göstərildiyi kimi, dövlət
cinsindən, irqindən, dilindən, dinindən, siyasi əqidəsindən, milliyyətindən,
sosial vəziyyətindən, mənsubiyyətindən, sağlamlıq imkanlarından asılı olmayaraq hər bir vətəndaşa təhsil
almaq imkanı yaradılmasına və ayrı-seçkiliyə yol verilməməsinə təminat
verir.
Göründüyü kimi, dövlətimiz digər sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində
də milliyyət, din, sosial mənsubiyyət, daxil olduğu sosial qrup və digər cəhətlərə görə vətəndaşlar arasında
heç bir ayrı-seçkilik qoymur və bu sahədə hamının bərabərhüquqlu olduğunu qəbul edir. Bu da onu göstərir ki,
vətəndaş təhsili eyni zamanda hər bir vətəndaşın qarşısında bir sıra
vəzifələr qoyur və onların yerinə yetirilməsi vətəndaşlardan tələb olunur. Bunlar, Respublikamızın
Konstitusiyasına və qanunlarına əməl etmək, başqa şəxslərin hüquq və
azadlıqlarına hörmət bəsləmək, vətənə sədaqətli olmaq, öz vəzifələrini
layiqincə yerinə yetirməyə məsuliyyət daşımaq, respublikamızın dövlət rəmzlərinə,
bayrağına, gerbinə və himninə hörmət etmək, vətəni müdafiə etmək və hərbi
xidmət keçmək, tarix və mədəniyyət abidələrini qorumaq, ətraf mühiti qorumaq,
Respublika Konstitusiyasına və
qanunlarına zidd vəzifələrin icrasına məcbur etməmək, Konstitusiya və
qanunlarda nəzərdə tutulan hüquqlardan sui-istifadə və vəzifələrin yerinə
yetirilməməsi zamanı məsuliyyət daşımaqdan ibarətdir. Bunlar həm də vətəndaş
təhsilinin hər bir vətəndaşa aşıladığı keyfiyyətlərin məzmun və mahiyyətini
təşkil edir.
Vətəndaş təhsili təfəkkürə əsaslanan təhsildir
ABŞ-ın
35-ci prezidenti Con Kennedi demişdir: "Vətənin sənin üçün nə edə biləcəyini
soruşma, vətənin üçün sənin nə edə biləcəyini özündən soruş”. Bəli, hər bir
azərbaycanlı, Azərbaycan vətəndaşı özünü daim belə bir suala cavab verməyə
borclu hesab etməlidir ki, bir vətəndaş kimi Vətən üçün nə etmişəm? Və bu suala
özünün fəaliyyəti ilə cavab verməyə çalışmalıdır. Vətəndaş təhsili vətəndaş
şüurunun, hüquqi və mədəni davranış normalarının, milli və ümumbəşəri
mədəniyyətin, ölkəmizin nailiyyətləri haqqında biliklərin formalaşmasını özündə
birləşdirən sistemli təhsildir. Vətənimizin tarixini, coğrafiyasını,
iqtisadiyyatını, ədəbiyyatını, incəsənətini, bir sözlə özünü öyrədən təhsildir.
Məktəblə ailənin hər birinin uşaqlara verməli olduğu təhsildir.
Bu
yol ailədən, uşaq bağçasından, məktəbdən başlanğıc götürür, getdikcə
formalaşaraq dərinləşir, genişlənir. İstər ailə, istərsə də məktəb təhsil və
tərbiyə prosesinin imkanlarından geniş istifadə etməklə, bu istiqamətdə çox
işlər görməlidirlər. Cəmiyyət o zaman əsl demokratik cəmiyyət olur ki, o,
kütlə, toplum formasından, fəal, yetkin insanların yaşadığı və fəaliyyət
göstərdiyi cəmiyyətə keçir. Hüquqlar qorunur, qarşıda duran vəzifələr yüksək
səviyyədə yerinə yetirilir. Bu prosesdə millətin, xalqın təhsil səviyyəsi heç
də az rol oynamır. "Təhsil millətin gələcəyidir” - Ulu Öndərin uzaqgörənliklə
söylədiyi bu fikir müasir dünyamızda inkişaf etmiş bir çox ölkələrin
tərəqqisində təhsilin mühüm rol oynadığına bariz nümunə və sübutdur.
Mountaiq
yazırdı: "Təhsil almış bir xalqı bir
istiqamətə yönəltmək asan, sürükləmək çətindir, idarə etmək asan, qul etmək
qeyri-mümkündür”
Vətəndaş
təhsilinin məzmununda şagirdlərə vətəndaşlığın mahiyyət və məzmunu haqqında
biliklər aşılamaq və düzgün təsəvvürlər
formalaşdırmaq vardır. Şagirdlərə dərk etdirmək lazımdır ki,
"Vətəndaşlıq şəxsin siyasi və hüquqi cəhətdən konkret dövlətə mənsubiyyətdir.
Dövlət və onun hakimiyyəti altında olan şəxs arasında qarşılıqlı münasibətdir.
Dövlət vətəndaşlara hüquqlar verir, onu xaricdə müdafiə edir, öz himayəsinə
götürür. Öz növbəsində vətəndaş dövlətin qanunlarına və digər göstərişlərinə
sözsüz əməl edir və dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş vəzifələri yerinə
yetirir. Bu hüquq və vəzifələrin məcmusu vətəndaşların siyasi-hüquqi statusudur və bu status onu
xarici vətəndaşlardan və vətəndaşlığı olmayan şəxslərdən fərqləndirir (Hüquq
ensiklopedik lüğəti).
Vətəndaş təhsili təfəkkürə əsaslanan təhsildir,
bilavasitə təfəkkürün, məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün inkişafına
yönələn təhsildir. Bu təhsil şagirdlərə əsl vətəndaşın necə, hansı keyfiyyətə
və göstəricilərə malik olmasını öyrətməli və onlarda bu keyfiyyətləri
aşılamalıdır. Məntiqi təfəkkürün inkişafına yönələn vətəndaş təhsili gənc
nəsildə hadisə və proseslər arasında məntiqi əlaqəni görməyə, cəmiyyətdə baş
verənlərin səbəb və nəticə əlaqələrini bilməyə səbəb olduğundan məktəbdə
aparılan təlim prosesində bu cəhətə xüsusi diqqət yetirilməsi vacibdir.
Yaradıcı təfəkkürün inkişafına səbəb ola biləcək məzmunda aparılan vətəndaş
təhsili uşaqların yaradıcılıq potensialını üzə çıxarmaq, onları inkişaf
etdirmək məqsədi daşıdığında təhsil prosesində bu cəhətə də diqqət
artırılmalıdır. Bunların reallaşdırılmasında məktəblərimizdə yaradıcı, novator,
həmişə yaradıcılıq axtarışlarında olan müəllimlərin tətbiq etdikləri interaktiv
təlim metodları geniş imkanlara malikdir.
Belə dərslərdə şagirdlərin fəallıq
göstərməsi onların gələcək həyatda da fəal, baş verən hadisə və proseslərə
biganə qalmayan, üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirməyə maraqlı olan, öz
ölkəsinin hüquqi vətəndaşı olan şəxsiyyətlər formalaşmasına zəmin və inam
yaradır. Bütün bunlara hazırda məktəblərimizdə tədris edilən ümumtəhsil
fənləri müəyyən qədər imkan versə də,
təklif edərdik ki, müasir ümumtəhsil məktəblərimizdə "Vətəndaş təhsili” adlı
yeni bir fənn tədris olunsun. Bu, şagirdlərin bir vətəndaş kimi formalaşmasına
daha yaxından kömək etmiş olardı. Vətəndaş təhsilinin mahiyyəti, məqsədi,
vəzifələri və məzmunu olduğu kimi, onun nə ilə nəticələnməsi də vardır.
Fikrimizcə, onun əsas nəticəsi bundan ibarətdir ki, zamanından və kimliyindən asılı olmayaraq, hər bir
azərbaycanlı Ulu Öndər H.Əliyevin "Mən həmişə fəxr etmişəm və bu gün də fəxr
edirəm ki, mən Azərbaycanlıyam” kəlamını qürurla, fəxrlə deyə bilsin və
azərbaycanlı olduğundan fərəh duysun.
Müseyib İlyasov,
Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor,ADPU-nun kafedra
müdiri