Uşaqların “Tik-Tok” sevgisi
Amma onları elə
maarifləndirə bilərik ki...
"Sosial şəbəkələrdəki təhlükəsizlik qaydaları barədə
övladınızla neçə yaşında danışmalısınız? Onların daşıdıqları əsas təhlükələr nələrdir
və uşaqlarınızı necə qorumalısınız?” Rusiya Təhsil Nazirliyinin mütəxəssislərin
də iştirak etdiyi açıq valideyn toplantısında bu kimi suallara cavab axtarılıb. Təkcə "BKontakt”da 200 mindən çox insanın izlədiyi onlayn valideyn
iclasının ayda bir dəfə keçirilməsi nəzərdə
tutulub. Qeyd edilib ki, bu görüşlərdə sosial şəbəkələrdə uşaqlar üçün yarana
biləcək əsas təhlükələr, o cümlədən onların təhsildən uzaq düşməməsi və s. kimi
məsələlər haqqında fikirlər səslənəcək, problemin həlli yolları axtarılacaq.
Valideynlərdən bəziləri telefon və planşetlərdən asılılığın qarşısını almaq
üçün vasitələr düşünməyin vaxtının çoxdan çatdığını bildiriblər. Xüsusən son
dövrlər 150-dən çox sosial platforma bazarında 75 dildə
istifadə olunan, dünyada ən sürətlə böyüyən sosial media platforması sayılan,
"Appstor"da ən çox yüklənən proqram olan, bir milyarddan çox aktiv
istifadəçiyə malik "Tik-Tok”a marağın get-gedə çoxalması valideynləri narahat
edib. Mütəxəssislər hətta həyəcan təbili çalaraq pornoqrafiyaya təşviq etmə
iddiası ilə sözügedən proqramın istifadəsinin bir neçə həftə Hindistanda
qadağan edildiyini bildiriblər. Belə ki, son vaxtlar Hindistan parlamentində
"Tik-Tok”un birdəfəlik məhdudlaşdırılması da müzakirə olunur. ABŞ Federal Ticarət
Komissiyası isə 13 yaşdan kiçik uşaqların məlumatlarını toplamasını əsas gətirərək,
şirkəti 5.7 milyon dollar məbləğində cərimələyib.
Maraqlı olduğu qədər də, təhlükəli
"Uşaqlara zaman
ayırmaq, onlarla offlayn-da vaxt keçirmək üçün valideyn öz vaxtını
müəyyənləşdirməli və onları nəyin narahat etdiyini öyrənməyə çalışmalıdır.
Xüsusən, istirahət günlərində”- deyə nazirlik rəsmilərindən birinin fikirlərinə
psixoloqlardan biri "Küləklə mübarizə edə
bilməzsən” cavabını verib: "Tik-Tok” artıq gəlib çatıb və uşaqlar bu dünyanın
içərisində yaşayırlar. Əgər bir uşaq üç saatını qısa videolara baxmağa sərf
edərsə, bundan sonra heç bir ciddi məlumat və hətta daha az təhsil məzmunu onun
qavrayışının "qapısından” keçməyəcəkdir. Sosial şəbəkələr vasitəsilə aldığımız
məlumat axını intensivliyi və gözlənilməzliyi ilə real dünyada heç bir şeylə
müqayisə edilə bilməz. Və bu, həqiqətən bir problemdir, çünki beyin adrenalin
istehsal edir, öyrəşir. "Çöldə” isə artıq hər şey cansıxıcıdır”. Rusiyalı
psixoloqlar xəbərdarlıq edirlər: əksər uşaqlar sosial şəbəkəyə təxminən 11-12
yaşında aludə olurlar. Onlarla
təhlükəsizlik haqqında 6-8 yaşından tez, valideynlərə maksimal inamlarının
olduğu vaxtdan tez danışmaq lazım deyil.
"Kasperski laboratoriyası”nın rəhbəri Andrey Sidenko uşaqların özləri
haqqında məlumatları sosial şəbəkələrdə yerləşdirmələrini təhlükəli məqam
adlandırıb: "Uşaqlar internetdə özləri haqqında çoxlu məlumatlar
saxlayırlar. Fotolar, rəylər, statuslar,
pasport məlumatları, telefon nömrələri, ev ünvanları və s. şəxsi məlumatları
paylaşırlar. Uşağın internetlə təması yarananda onları bu barədə məlumatlandırmaq
lazımdır ki, şübhəli fləşmoblarda iştirak eləməsin. Qoy fırıldaqçılar da
onların şəxsi məlumatlarını əldə edə bilməsinlər. Məsələn, fırıldaqçılar hər
hansı oyun, mükafat müqabilində onlardan valideynlərinin bank kartlarının
kodunu istəyə bilərlər”. Mütəxəssislər məsləhət görür ki, valideynlər uşaqların
maraqlarının hansı məzmunda olmasına nəzarət etməlidirlər. "Xüsusən uşaqlar
"Tik-Tok”a meyllidirlər. Bu sosial platforma maraqlı olduğu qədər də,
təhlükəlidir”.
11-14 yaş arası uşaqlara
daha çox nəzarət
Qeyd edək ki, oxşar vəziyyət bizdə də hökm sürür. Xüsusən pandemiya
dövründə evə qapanmaları uşaqları internetlə daha da "doğmalaşdırıb”.
Valideynlər təkcə onlayn təhsilin keyfiyyətindən deyil, həmçinin uşaqlarının
sosial şəbəkələrdə paylaşılan müxtəlif məzmunlara maraqlarından, videolardan,
"Tik-Tok”-a meyl göstərmələrindən şikayətlənirlər.
Azərbaycan Pedaqoji
Universitetinin müəllimi Xalidə Həmidova bildirir
ki, hazırda yalnız "Tik-Tok” yox,
ümumiyyətlə, uşaqların sosial şəbəkədən istifadəsi həddindən artıq çoxalıb:
"Onlayn tədris sisteminə keçidlə bağlı valideynlər uşaqlarına telefon, planşet,
kompüter və s. elektron alətlər vermək məcburiyyətində qaldılar. Uşaq elektron vasitələrdən daha çox asılı
vəziyyətə düşdü. Dünən daha az istifadə qaydalarını bilirdilərsə, hazırda
alətlər daha çox əllərində olduğu üçün qaydaları öyrənib istifadə edirlər.
Hətta böyüklərin bilmədiyi şəbəkələrə qoşula bilirlər. Düzdür, hər bir sosial
şəbəkədə olan proqramların həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri var. İstifadə
daha çox məlumat almaq baxımından olarsa, elektron resursların böyük əhəmiyyəti
var”. Uşaq və yeniyetmələrin "Tik-Tok” dan istifadəsinə gəlincə, X.Həmidova
bildirir ki, uşaqlar bu platformadan onları cəlb edən məlumatları daha maraqlı
formada əldə edə bilərlər. Digər tərəfdən, orda elə hesablar var ki, ziyanlı
məlumatlar ötürür və uşaqları lazımsız informasiya ilə yükləyirlər. Nəinki
uşaqlar, hətta böyüklər üçün bu platformada çoxlu lazımsız informasiya yer
alıb. Məsələn, ölüm, cinayət hadisələrini bəzəyib-düzəyib təqdim edirlər. Bu,
uşaqlarda aqressiya yaradır, psixoloji vəziyyətin dəyişməsi kimi təsirlər
göstərir”. X.Həmidova bu cür təsirlərin aradan qaldırılması ilə bağlı hələ ki,
bizdə hər hansı addımların atılmadığnı bildirir: "Yaxşı olar ki, bunları aradan
qaldıraq. Təəssüf ki, bununla bağlı hələ ki, bizdə heç bir iş görülmür,
valideynlərlə, uşaqlarla maarifləndirici işlər həyata keçirilmir. Ancaq
fərqli-fərqli məktəblər psixoloqlarla görüşlər təşkil edirlər. Məsələn,
Pişəvəri adına Respublika Humanitar Fənlər Gimnaziyasında 9-cu sinif
şagirdlərinin psixoloqla onlayn görüşü keçirilir. Etiket dərslərində uşaqlara
nədən istifadə etmələri ilə bağlı məlumatlar verilir. Yaxşı olar ki, Təhsil Nazirliyi
və ya məktəblər dərsdən sonra maraqlı tədbirlərin keçirilməsi, əhəmiyyətli
informasiyaların verilməsi, müxtəlif layihələrə uşaqları cəlb etməklə onları
"Tik-Tok”, "Facebook” kimi platformalardan uzaqlaşdırsınlar. Məsələn, Təhsil
Nazirliyinin təşkil etdiyi "Mənim büdcəm” layihəsi var. Həftədə bir dəfə
keçilən dərsdə uşaqlar iştirak edir, dərsdən sonra müəyyən araşdırmalar
aparırlar. Belə maraqlı layihələr təklif olunsa, əlbəttə, uşaqları sosial
şəbəkələrdən bir qədər uzaqlaşa bilər. Yaxud "Tik-Tok” kimi tətbiqlərdən
istifadə etsələr belə, faydalı məqsəd üçün yararlanar, lazım olan informasiyanı
axtarmaq üçün istifadə edərlər”. X.Həmodova hesab edir ki, məhz bu istiqamətdə
bizdə də valideynlərlə iclaslar keçirilsə yaxşı olar: "Ayrı-ayrı qurumlar, şəhər
və rayon təhsil idarələri valideynlərlə maarifləndirmə iclasları keçirsələr
yaxşı olar. Biz əlbəttə, texnoloji alətlərdən istifadəni uşaqlara birdəfəlik
qadağan edə bilmərik. Bu, mümkün deyil. Uşaqların əlindən İKT-ni alsaq onlar nə
dərsə daxil ola, nə də araşdırma apara bilərlər. Amma valideynlərə o
tətbiqlərdən necə istifadə etmək, onları telefona necə yükləmək, o proqramları
necə formalaşdırmaq və s. kimi məlumatlar versək, daha faydalı olar. Elə
tətbiqlər var ki, telefona yükləməklə uşağın hansı işlə məşğul olduğunu izləyə
bilirsən. Bunlardan istifadə etməklə daha çox şey əldə edərik. Bu proseslər
uşaqların psixoloji inkişafına, sosial vəziyyətinə də təsir edir. Xüsusən daha çox keçid dövründə olan
yeniyetmələrə təsirsiz ötüşmür. Valideynlər 11-14 yaşarası uşaqlara daha çox
nəzarət eləsələr və uşaqlarına psixoloji təsir etmədən düzgün idarəetmə
bacarıqları formalaşdırsalar, daha uğurlu nəticələr əldə etmək olar”.
Düzgün ünsiyyət və
münasibət
Klinik psixoloq, Narınc
Psixologiya Mərkəzinin təsisçi rəhbəri, Psixologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunun
Yaş və İnkişaf Psixologiyası Şöbəsinin kiçik elmi işçisi Narınc Rüstəmova bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da "Tik-Tok” proqramının geniş
yayılmasına təəssüf edir: "Xüsusən uşaq, yeniyetmə və gənclər arasında
populyarlıq qazanan bu proqramın faydasından daha çox mənfi təsirlərini görürük.
"Tik-Tok” videoları uşaqları şiddət, söyüş, bayağı ifadələr, cinsəllik, cinsi
və psixi istismar və s. kimi yollara sürükləyə bilir. Uşaqlar bu cür videoları
çox rahatlıqla çəkib paylaşa bilirlər. İstifadəçilərin məxfi kimlik bilgilərini
ələ keçirmək bu proqramda daha asandır. Uşaq və yeniyetmələrimiz bir tərəfdən
də bu yolla təhlükəli, psixopat insanların təsirinə məruz qala bilərlər”.
Psixoloq qeyd edir ki, bu platformalar eyni zamanda hədsiz asılılıq yaradır
və müntəzəm istifadə zamanı müxtəlif
psixoloji və psixiatrik problemlərin yaranmasına səbəb olur. N.Rüstəmova qeyd
edir ki, valideynlərin bu prosesi tənzimləmələri, ilk növbədə rahat və düzgün
həll edə bilmələri üçün övladları ilə emosional bağlar düzgün qurulmalıdır:
"Sizdən qaçmayan, nələrisə gizlətmək məcburiyyətində olmayan uşaq onsuz da
etdiklərini bölüşəcək və ya sizin hər hansı müdaxilənizə aqressiv reaksiya
verməyəcəkdir. Odur ki, hər bir şeydə olduğu kimi, burda da işin başında
övladımızla düzgün ünsiyyət və münasibət qura bilməyimiz durur”. Psixoloq hesab
edir ki, valideynlər bu proqramların müxtəlif filtrləmə, istifadəni
məhdudlaşdırma funksiyalarını öyrənib onları aktiv etsələr yaxşı olar: "Bununla
bir az da olsa balalarımızı sosial medianın mənfi təsirlərindən qoruya bilərik.
Ən yaxşı versiyalardan biri kimi uşaqlarla birlikdə bu proqramlardan istifadə
edə bilərik. Birlikdə videolar çəkmək, şəkillər hazırlamaq və s. faydalı olar.
Bu yolla onları nəzarətdə saxlamaq daha rahat olacaqdır. Mütləq uşağın
internetdən, telefondan, xüsusən sosial şəbəkələrdən istifadəsinə müəyyən saat
aralığında icazə verilməlidir. Bunu isə öncədən uşaqla uyğun bir dillə danışmaq
lazımdır. Məsələn, "gün ərzində ancaq üç saat istifadə edə bilərsən” deyə başa
salmaq olar. Saatları isə gündəlik rejiminizə uyğun olaraq yenə birlikdə
qərarlaşdıra bilərsiniz”. N.Rüstəmova bildirir ki, hazırda uşağı telefondan,
oyunlardan, sosial şəbəkələrdən asılı vəziyyətdə olan, evdə, məktəbdə,
ümumiyyətlə cəmiyyətdə ünsiyyətə qapanmış, aqressivləşmiş, dilində söyüş və
uyğunsuz ifadələr yaranmağa başlamış, intihar fikirləri olan və ya cəhd etmiş
uşaq və yeniyetmələrimiz varsa, mütləq gecikmədən bir mütəxəssis yardımı
almalıdır: "Çünki düzgün olmayan valideyn müdaxiləsi də çox pis nəticələrə
gətirib çıxara bilir. Xüsusən, yeniyetməlik dövründə valideynlərin daha çox
diqqətli olmalarında fayda var. Biz övladlarımızı bunlardan tamamilə məhrum edə
bilmərik. Bu, düzgün də deyil. Amma onları elə maarifləndirə bilərik ki,
internetin faydalı tərəflərindən daha çox yararlansınlar, zərərli yönlərinə
qarşı "yox” deyib, özlərini qoruya bilsinlər”.
Təranə
Məhərrəmova