Uşaqları “qaçqın atalar”ın məsuliyyətsizliyindən necə qoruyaq?
"Boşandıqdan
sonra yoldaşım övladlarımıza baxmaqdan imtina etdi. İndi iki övladımın da
xərcləri mənim üzərimdədir. Yoldaşım əvvəllər alimenti gec-gec də olsaydı
ödəyirdi, indi heç ödəmir. Özüm işləsəm də, indiki dövrdə iki uşağın xərcini
tək çatdıra bilmirəm. Hər kəs deyir ki, məhkəməyə müraciət elə, haqqını al.
Amma onun üçün də bir ətək pul tökməli olursan. Nəticəsiz cəhd uğrunda işimi
itirib, övladlarımı aç qoymaq istəmirəm”.
Bu sözləri
bizimlə söhbətində iki övladını təkbaşına böyüdən və keçmiş həyat yoldaşından
aliment ala bilməyən Nigar Quliyeva söylədi.
Deyirlər ki, heç kim ailəni nə vaxtsa boşanmaq üçün qurmur. Amma taleyin
oyunundan heç birimiz özümüzü sığortalaya bilmərik. Təəssüf ki, bu gün
cəmiyyətimizdə onlarla Nigarlar, Lalələr, Səbinələr var... Boşanmaların sayının
günü-gündən artdığı bir dövrdə alimentləri almaq xanımlar üçün çox ciddi problemə
çevrilib. Bir çox hallarda alimenti ödəməli olan şəxs, bu öhdəliyindən yayınmaq
üçün min cür yola əl atır. Ölkədən çıxan kim, qeyri-leqal yollara baş vuran
kim. Bütün bu çək-çevirin ortasında isə ən çox əziyyəti uşaqlar çəkir. Problemin
həlli istiqamətində bir sıra addımlar atılsa da, təəssüf ki, ciddi irəliləyiş
əldə olunmayıb. Bu mənada İnsan
hüquqları üzrə müvəkkil Elmira Süleymanova
Milli Məclisdə çıxışı zamanı bildirib ki, bu sosial əhəmiyyətli
məsələnin həlli üçün alimentlərin məcburi ödənilməsi mexanizmi hazırlanmalı və
tətbiq edilməlidir. O qeyd edib ki, mövcud vəziyyət, rəsmi nikahda olmayan və
ya natamam ailələrin, boşanmaların və baxımsız uşaqların sayının artması
göstərir ki, aliment fondunun yaradılması qaçılmaz zərurətdir: "Məhkəmə
instansiyalarının "qaçqın” ərlərdən və atalardan şikayətlərlə dolu olduğu bir
vaxtda Aliment Fondunun yaradılması qaçılmaz olur”.
Milli Məclisin İqtisadi Siyasət, Sənaye və
Sahibkarlıq Komitəsinin üzvü, millət vəkili Azər Badamov
deyir ki, sözügedən fondun yaradılması bu sahədə olan problemlərin həllində
kömək edə bilər: "Məcburi aliment fondunun yaradılması təklifi əslində maddi
sıxıntısı olan ailələrin probleminin həllində yardımçı ola bilər. Fondun
yaradılmasında əsas məqsəd boşanmış, maddi gəliri aşağı olan ailələrin sosial
vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Amma hələlik təklif Milli Məclisə qanun
layihəsi formasında təqdim edilməyib. Düşünürəm ki, bunun üçün kifayət qədər
maddi baza var. Çünki iqtisadiyyatımız dinamik şəkildə inkişaf edir. Bu gün
dövlətimizin hər hansı bir layihənin həyata keçirilməsi ilə bağlı maddi
sıxıntısı yoxdur. Əgər qanun layihəsi hazırlanıb təqdim olunarsa, belə bir
fondun yaradılmasında heç bir problem
yoxdur”.
Büdcə vəsaiti tapılarsa...
Əfv Komissiyasının üzvü Əliməmməd NuriyevOmbudsmanın təşəbbüsünü şərh edərkən deyib ki, aliment problemi getdikcə
aktuallaşır. Ancaq bunun həlli ilə bağlı hələlik vahid variant yoxdur. Müxtəlif
sxemlər təklif olunur: "Məhkəmələr uşaqların maraqlarının müdafiəsi üçün
atalardan aliment ödəməyi tələb edir. Ancaq təəssüf ki, alimentlərin ödənilməsi
ilə bağlı məhkəmə qərarlarının icrası bəzi səbəblərdən çətinləşir. Borclular
işsizliyə, gəlirin olmamasına əsaslanaraq, aliment ödəməkdən imtina edirlər.
Reallıq belədir ki, onların yalanını ifşa etmək çətindir, çünki gizli məşğulluq
mövcuddur, kişilər əmək müqaviləsi bağlamadan özəl sektorda çalışırlar, öz
gəlirlərini gizlədirlər. Və yaxud onlar çalışdıqları firmaların
mühasibatlığından saxta arayışlar alır və maaşlarını az göstərirlər. Fondun
yaradılması o halda realdır ki, əgər bu proqram üçün büdcə vəsaiti tapılarsa.
Azərbaycanda bu ideyanın reallaşması ilə bağlı müəyyən şübhələr var. Məsələnin müsbət
və mənfi tərəflərini nəzərə almaq lazımdır. İstisna olunmur ki, əgər ölkədə
belə Fond yaradılarsa, daha çox insan aliment ödəməkdən yayınar. Bu, büdcə üçün
müəyyən problemlər yaradacaq. Hazırda ölkədə boşanmaların sayı artır”.
Təmiz Dünya Qadınlara Yardım İctimai Birliyinin sədri Mehriban
Zeynalova bizimlə söhbətində bildirdi ki, hər şeydən əvvəl prosesin icra mexanizmi
işlənib hazırlanmalıdır: "Sözügedən məsələ uzun müddətdir ki,
müzakirə olunur. Məsələ QHT-lər tərəfindən dəfələrlə təklif edilib və
parlamentdə müzakirəsi aparılıb. Əslində, belə bir fondun yaradılması müsbət
fikirdir. Amma onun yaranma mexanizmi əhəmiyyət kəsb edir. Hər hansı bir
təklifi irəli sürərkən onun icrası və mexanizmi təmin edilməlidir. Dövlət bu
qədər alimenti öz hesabına ödəyirsə, bu məbləğ hansısa formada kompensasiya
edilməlidir. Alimenti ödəməyən şəxsin dövlətə bu borcu qaytarması məsələsinin
necə tənzimlənəcəyi vacibdir. Belə bir məqamda həmin şəxslərin məcburi iş
yerləri ilə təmin olunması məsələsi ortaya çıxır. Çünki büdcə davamlı şəkildə
cavabsız pul ödənişi edə bilməz. Alimenti ödəyəcək məsul şəxs o ödənişi mütləq hansısa formada təmin
etməlidir. Əgər dövlət onun yerinə aliment ödəyirsə, o da öz borcunu geri qaytarmalıdır.
Çıxılmaz vəziyyətdə olan, sosial problemlərlə boğuşan qadınlar və xüsusilə də
uşaqların müdafiəsi üçün aliment fondunun olması önəmli məsələdir. Hesab edirəm
ki, buna ilkin formada pilot layihə kimi hansısa ərazi üzrə başlamaq olar.
Çünki bu fondu birdən-birə ölkəyə şamil etmək çətin məsələdir. Pilot layihənin
nəticələri məlum olduqdan sonra məhkəmə qərarlarının sayına və digər vacib
məsələlərə baxmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, istənilən məsələnin, pilot halında
işləndikdən sonra qanunvericilik halına salınması daha faydalıdır. Dünya
təcrübəsində belə bir fondun olub-olmadığını deyə bilmərəm. Bir çox ölkələrdə
adətən sosial proqramlar hazırlanır və ehtiyacı olan qadınların çətin
vəziyyətdən qurtarılmasına yardım edilir. Amma bu sosial yardımlar müəyyən
müddət ərzində verilir. Bir insan, ömrü boyu sosial yardım və yaxud alimentlə
yaşaya bilməz. Aliment və ya yardımla dolanıb heç bir işlə məşğul olmamaq
insanı ələ baxımlılığa öyrədir. Belə insanların əməyə marağı olmur”.
Bu addımın atılması ilk növbədə uşaqların xeyrinə
olacaq
Məsələnin
sosial əsaslarının olduğunu söyləyən Vəkillər
Kollegiyasının üzvü, hüquqşünas Ceyhun Cəfərli bildirdi ki, aliment
fondunun yaradılmasının hüquqi əsası Konstitusiyada öz əksini tapıb: "Qanuna
görə, ailə, ana və uşaq atanın himayəsindədir. Qanun əsas verir ki, ananın və
uşaqların maddi təminatının zəruriliyini əsas götürərək, belə bir fond
yaradılsın. Fondun yaradılmasının həm də sosial əsasları da var. Çünki
hüquqşünas olaraq belə hallarla tez-tez rastlaşırıq. Bir çox hallarda aliment
öhdəlikləri vaxtında, yaxud ümumiyyətlə icra edilmir. Belə hallar bəzən
alimenti ödəməli olan şəxsin qərəzli davranışları ucbatından, bəzən isə
həqiqətən də alimenti ödəmək imkanı olmaması ilə əlaqədar olur. Boşanan
tərəflərdən ata işləmir və müstəqil qazancı olmur. Amma tələb əsasında məhkəmə
qətnamə qəbul edir ki, aliment ödənilsin. Bu zaman konfliktlər, ziddiyyətlər və
narazılıqlar yaranır və tələbkar tərəf aidiyyəti qurumlara şikayət edir.
Düşünürəm ki, belə bir fond yaradılması ilə uşaqların pozulmuş mənafeyinin
bərpası üçün dövlət üçüncü bir tərəf kimi məsələyə qoşulacaq. Dövlət uşaqların
mənafeyini əsas götürərək onların zəruri xərclərini öz öhdəsinə götürmüş olur.
Daha sonra dövlət orqanları vəsaitin geri qaytarılması üçün alimenti ödəməli
olan şəxslə öz münasibətlərini həll edə bilər. Düşünürəm ki, bu addımın
atılması ilk növbədə uşaqların xeyrinə olacaq. Amma bütün hallarda, ödənilən vəsaitin
geri qaytarılması zamanı müxtəlif problemlər üzə çıxacaq. Öz övladına olan
borcunu yerinə yetirməyən şəxs, dövlət orqanına da pul verməyəcək. Amma bu
vəsaiti başqa formada geri qaytarmaq mümkündür. Məsələn, həmin şəxsi məcburi əməyə
cəlb etməklə əvəz etmək olar”.
İqtisadçı-alim Vüqar Bayramovsöylədi ki, qanunvericiliyə dəyişiklik edilməsi barəsində təklif irəli sürülüb:
"Biz boşanmış, yaxud ailə başçısını itirmiş və övladını təkbaşına böyüdən
qadınlar üçün xüsusi fondun yaradılmasını təklif etdik. Amma əslində bu fondun
aliment fondu adlandırılmasının tərəfdarı deyiləm. Belə ailələr üçün sosial yardım fondunun
yaradılmasına ehtiyac var. Onun aliment fondu kimi adlandırılması və alimenti
əvəzləməsi doğru deyil. Hesab edirəm ki, hazırkı qaydalara yenidən baxılmalıdır. Boşanmış
və ya ailə başçısını itirmiş ailələrin sosial vəziyyəti adətən çətin olur.
Bəzən ananın təhsili olmur və iş tapmaqda çətinlik çəkir. Bizim təklifimizə
əsasən, uşaqların sayına görə yardım müəyyənləşdirilməlidir. Yardımın müddəti
isə uşağın yaşına görə təyin edilməlidir. Düşünürəm ki, belə bir yardım fondunun
yaradılması mümkündür. Çünki Azərbaycanın dövlət gəlirləri artmaqdadır.
Xüsusilə neftin dünya bazarındakı qiymətlərinin artması gəlirlərimizin həcminə
müsbət təsir göstərir. Stabilliyin əldə edilməsi, qeyri-neft sektorunun
inkişafı bu fondun maliyyə bazası formalaşdırır. Bu baxımdan, fondun
yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Bu, həm də ehtiyacı olan ailələrin
fonddan istifadə etməklə, sosial vəziyyətlərinin pisləşməsinin qarşısı
alınacaq. Amma yenə də qeyd edim ki, alimentlərin hesablanması, tətbiqi və
ödənilməsi ilə bağlı qaydalara yenidən baxılması və təkmilləşdirilməsinə
ehtiyac var”.
Aliment fondu işlək mexanizm tətbiq etməyi
bacaracaqsa...
Sosioloq Lalə Mehralı məcburi
aliment fondu məsələsinin məntiqli qərar olduğunu düşünür: "Çünki işləmədiyini,
qazancı olmadığını iddia edən valideynlər var ki, aliment ödəməkdən boyun
qaçırır, övladı üçün pul ödəmir və nəticədə uşağın yaşam keyfiyyətinə, təhsilinə
mənfi təsir göstərir. Ölkəmizdə aliment məbləği 154 manat təyin edilib,
doğrudur çox yüksək məbləğ deyil, amma uşağın böyüməsində, təhsil almasında
müəyyən qədər paya malik olacaq miqdardır. Alimenti ödəməkdən imtina edən və
buna görə də ölkədən çıxışına qadağa qoyulan, həbsə düşən valideynlər də az
deyil. Bəziləri yalnız həbs qərarı ciddiləşəndən sonra alimenti ödəməyə razı
olur. Bir halda ki bunu ödəmək iqtidarındadır, o zaman niyə vaxtında ödəmir?
Deməli, mexanizm düzgün qurulmayıb, məhkəmə icraçıları haradasa etinasızlıq
göstərir və ya səlahiyyətlərinin məhdudiyyətləri var. Bu kimi hallarda aliment
fondu işə qarışa, uşağın alimentinin vaxtında köçürülməsinə nail ola bilər.
Beləcə, nə aliment gecikər, nə uşaq korluq çəkər, nə də valideyn məsuliyyətdən
yayına bilər. Dünyada bunun analoqunun olub-olmadığını bilmirəm, amma normal
cəmiyyətlərdə aliment verməkdən imtina edilmədiyini düşünürəm. Bizdə boşanan
tərəflər bir-biri ilə düşmən olduğu üçün aliment alan tərəf aliment verən
tərəfdən nə qədər mümkündür, pul qoparmağa çalışır. Aliment verən tərəf isə
verdiyi pulun keçmiş həyat yoldaşına çatmasından narahatdır, amma unudurlar ki,
insan həyat yoldaşından boşana bilər, amma övladından boşana bilməz. Verdiyi məbləğ
uşağının bir ay ərzində istehlak və təhsil xərclərini ödəmir. Vəziyyəti anlayan
və maddi gücü olan valideynlər daha çoxunu verə bilir, maddi sıxıntısı olan və
ya valideynlik məsuliyyətini düzgün anlamayanlar isə hər vəchlə qaçmağa,
ödəməməyə çalışır. Bu kimi hallar üçün məcburi aliment fondu işlək mexanizm
tətbiq etməyi bacaracaqsa, niyə də yaradılmasın?”
Və sonda...
Hələlik
müxtəlif fikirlər səsləndirilsə də, fondun yaradılıb yaradılmayacağı dəqiq məlum
deyil. Məqsəd çətin vəziyyətdə qalmış, maddi sıxıntı çəkən ailələrin, uşaqların
problemlərini həll etməkdir. Bütün hallarda dövlətin üçüncü bir tərəf kimi
problemlərin həllində yardımçı olmaq niyyəti ümidsiz ailələrə bir çıraq olacaq.
Çünki dövlət hər bir vətəndaşın ən böyük dayağıdır.
Şəbnəm Mehdizadə
Yazı Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi
Fondunun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100-cü ildönümü və 22
iyul - Azərbaycan Milli Mətbuatının yaranmasının 143-cü ildönümü ilə əlaqədar
keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur