Uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafı
Hər bir şəxsiyyətin formalaşdırılmasında
təlim-tərbiyənin özünəməxsus rolu var. Tərbiyə şəxsiyyətin məqsədyönlü
formalaşması və inkişafı prosesi baxımından onun fiziki və mənəvi inkişafının
mahiyyətini təşkil edir.
"Onlar
müəyyən vaxt ərzində hansısa peşəni "qoparmaq” istəyənlərdir”
Bakı 10 saylı Peşə Məktəbinin müəlliməsi Sevil
Məmmədova pedaqoq olaraq, gənclərin fiziki və mənəvi cəhətdən düzgün inkişafını
ilk növbədə təhsilə maraqla ifadə etdi. Müsahibim bildirdi ki, peşə
ixtisaslarına yiyələnməyə üz tutan gənclərin əksəriyyəti təəssüf ki, orta
məktəblərdə təhsildə uğur qazana bilməyən, zəif oxuyan və çətin tərbiyə olunan
şagirdlər olurlar. Belələri daha çox problemli ailələrin övladları olurlar. Və
təəssüf ki, bu cür uşaqlar az deyil. İqtisadi cəhətdən və digər sahələrdə
problemi olan ailələrin övladları çox çətin durumda olurlar. Müəllimə bildirdi
ki, belə uşaqların psixoloji durumları da zəif olur. "Onlarla mütəmadi olaraq
söhbətlər aparırıq. Məktəbin müəllim heyəti, eləcə də burada fəaliyyət göstərən
psixoloq əlindən gələni edir ki, belə şagirdlər mənən sağlam olsunlar və
cəmiyyətdə yer tuta bilsinlər. Bu cür şagirdlər daim bir sıxıntı içərisində
olur və özlərini pis hiss edirlər.” Ölkədə gənclər üçün demək olar ki, hər cür
şəraitin yaradıldığını vurğulayan müəllimə onu da bildirdi ki, bəzən ailə
daxilində xoş münasibətlərin çatışmazlığı ilə üzləşən belə uşaqlar Peşə
Məktəbinə heç də biliklərə yiyələnmək üçün deyil, sadəcə, bekarçılıqdan üz
tuturlar. Bəzi uşaqların oxumağa marağı yoxdur. Yəni onlar müəyyən vaxt ərzində
hansısa peşəni "qoparmaq” istəyənlərdir. Bəs bu zaman seçilən peşə nə öyrədir? Müəllimə
qeyd etdi ki, təhsil illərində müsbətə doğru dəyişikliklər çox olur. "Misal
gətirə bilərəm ki, sentyabrda dərsə başlayan bir şagird heç kəslə ünsiyyət
etmir, özünə qapanaraq, təkliyi seçmişdi. Daim fikirli idi, üzü demək olar ki,
gülmürdü. Lakin bir müddət keçəndən sonra onun əhvalında müsbət dəyişikliklər
baş verdi, təhsilini başa vurandan sonra tamamilə dəyişmişdi. Qazandığı peşə
ilə yanaşı, ünsiyyət qurmağı da bacarmış və özünə hörmət qazanmışdı.
Təcrübəmizdə belə hallar çox olub.” Məktəbdə qənnadçı-şirniyyatçı, dərzi,
aşpaz, əməliyyatçı mühasib ixtisaslarının olduğunu, bundan başqa, maraqlı
dərnəklərin də fəaliyyət göstərdiyini deyən Sevil xanım xeyli sayda məzunların
uğur qazandıqlarını vurğuladı. Bildirdi ki, gənclərin mənəvi cəhətdən düzgün
formalaşdırılması üçün ilk növbədə onları anlamaq, problemlərini bilib, təhlil
etmək, onlarla dost olmağı bacarmaq lazımdır. Bu baxımdan, məhz peşə
məktəblərinin işi olduqca çətindir. Digər ali və orta ixtisas müəssisələrinə
bir növ təlim-tərbiyəsi, biliyi ilə seçilən gənclərin üz tutduqları halda, peşə
məktəblərinə məhz özünə inamı və güvəni olmayanlar, uğur qazana bilməyənlər,
imkansız ailələrin övladları üz tuturlar. Onlar hansısa bir peşəyə necə
deyərlər, tələm-tələsik yiyələnib, işləməyə başlamaq, ailələrinə maddi cəhətdən
yardımçı olmaq istəyənlərdir. Peşə məktəblərinə üz tutan şagirdlər əsasən
paytaxtda yaşayanlardır: "Bölgələrdən gələn şagirdlər azdır. Bizdə təhsil
alanlar əsasən, Bakı kəndlərindən gələn şagirdlər olurlar. Onu da deyim ki,
bölgələrdən gələn şagirdlər daha məsuliyyətli və bilikli olurlar”.
"Fəxr edə biləcəyimiz məzunlar da çoxdur”
Söhbət zamanı Sevil xanım bildirdi ki,
müəssisələrlə tanışlıq, təcrübə xarakterli görüşlər, tələbələrin ustaları ilə
birlikdə şəhər və şəhərətrafı gəzintilər də təşkil edilir. Təhsillə yanaşı,
belə tədbirlərin təşkil edilməsi tələbələrin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə,
mənəvi inkişafına dəstək olur. Bir müddət əvvəl hansısa ali məktəbə daxil ola
bilməyəcəyi ümidsizliyinə qapılan uşaqlar burada biliklərə yiyələnərək,
təhsillərini davam etdirmək həvəsinə düşürlər. "Mən məktəbimizin tələbələrindən
olmuş, hazırda ən yaxşı atelyedə dərzi işləyən bir məzunumuzun ingilis dilini mükəmməl
öyrəndiyini də misal çəkə bilərəm. O, bu dili məhz bizdə təhsil alarkən
öyrənib. Yəni dediyim odur ki, məktəbin adi bir peşə məktəbi olmasına rəğmən,
fəxr edə biləcəyimiz məzunlar da çoxdur. Bu, əlbəttə, bizi sevindirir. Demək,
zəif göstəricilərlə bizim müəssisəmizə üz tutan gənclər üçün çəkdiyimiz zəhmət
heç də hədər getməyib!” Yəni əvvəllər dərslərə belə maraq göstərə bilməyən
şagirdlər müsbət yöndə tamamilə dəyişirlər. Lakin əlbəttə, bu, heç də həmişə
belə olmur və problemli, çətin tərbiyə olunan uşaqlar isə təhsili çətinliklə
başa vururlar. Sevil müəllimə bildirdi ki, ailələrdə uşaqlar üzərində qadağalar
çoxdur. "Bəli, sosial şəbəkələrdə xeyli boş vaxt keçirən uşaqlara qarşı nəzarət
olmalıdır, lakin bəzi ailələrdə bu nəzarət forması kortəbii olur. Biz bunu
uşaqlarla söhbətlər zamanı öyrənirik. Elə ailələr var ki, orada nəzarət həddini
aşır. Bu, əlbəttə, valideynlərin xarakterindən də irəli gəlir. Övlada yalnız "olmaz!”
deməklə, onu pis əməllərdən çəkindirmək bəzən mümkün olmur. Buna xüsusi yanaşma
tərzi lazımdır və hər bir valideyn bunu bilməlidir. Bir məsələ də var ki,
insanı nə qədər sərbəst buraxsan, o qədər nailiyyət əldə edəcək. Uşaqlar
üzərində nəzarətlə qadağa qarışdırılmamalıdır”. Müsahibim qeyd etdi ki, bəzi
valideynlər övladlarına tam nəzarət etmirlər. Yəni işləmək övlada ayrılan vaxtı
qısaldır. Lakin bu, düzgün deyildir. Çünki zaman bizim hər birimizin vaxt
tapacağı anı gözləmir... Uşaqlar yeniyetməlik çağlarında psixoloji
dəyişikliklərə də məruz qalırlar. Övlad valideyndən diqqət tələb etdiyi anda
onların yanında olmaq lazımdır. Sonra gec ola bilər. Müəllimə bunu tədris
prosesində dəfələrlə rast gəldiyi məqamlarla izah etdi. Sevil xanım bildirdi
ki, valideyn öz övladında təhsilə maraq oyatmalıdır. Valideyn bina məcburdur və
məsuldur. Uşaq valideynlə qarşılıqlı anlaşa bilməlidir. Uğursuzluğa düçar olan
uşaqlar daha çox əsəbi valideynlərin övladları olurlar. Övladının marağını
öyrənmək və bunu nəzərə alaraq, onu düzgün istiqamətə yönəltmək valideynin
borcudur.
"Valideynin
düşüncəsində sağlam bir proqramlaşma olmadığı halda...”
Millət vəkili Fazil Mustafa gənclərin fiziki və
mənəvi inkişafında nələrə diqqət yetirilməsi məsələsində vacib olan məqamları
burğuladı: "Birinci növbədə maddi-texniki bazanın müasir standartlara cavab
verməsinə və bu işlə məşğul olanların pedaqoji hazırlıq səviyyəsinə diqqət
yetirilməlidir. Bu amillər olmadıqda uşaqların və gənclərin sağlamlığı üçün,
fiziki normativləri yerinə yetirməsi üçün stimullaşdırıcı durum yaratmaq çox
çətindir.” Fazil müəllim bu xüsusda valideynləri də qınadı. Ümumiyyətlə,
övladlar, xüsusən, gənclər üzərində valideynlər tərəfindən yerli-yersiz
qadağalar bəzən müsbət nəticə vermir. Yəni əslində, gənclərin fiziki
hazırlığının yetərli olmaması, dünyagörüşünün formalaşmamasının əsas səbəbi
valideynlərin cahilliyidir. Burada maddi imkan faktorunun əhəmiyyətli təsiri
olsa da, valideynin düşüncəsində sağlam bir proqramlaşma olmadığı halda, o
uşağın sağlam gələcəyi barədə tədbirlər görməyə maraqlı olmur.”
Hər bir insan mənəvi cəhətdən güclü və sağlam
olmağı arzu edir. Lakin əlbəttə, insan ilk növbədə fiziki cəhətdən mövcud
olmalı, öz fiziki sağlamlığının qayğısına qalmalıdır. Bu, hələ uşaqlıq
çağlarında valideynin diqqətini cəlb etməlidir. Bəs öncə hansından
başlanmalıdır? Fazil müəllim bu amillərin hər ikisinin paralel şəkildə
aparılmalı olduğunu qeyd etdi: "Təbii ki, düşüncə sağlamlığı birinci yerdə
gəlir, öz yaşamını mənəvi baxımdan doğru tənzimləməyən insan bir çox məqamlarda
fiziki sağlamlığa da əhəmiyyət vermir. Siqaret çəkmək, spirtli içki qəbul etmək
öncə mənəvi məsuliyyətsizlikdən başlayır.”
"İstənilən
uşaq bir xammaldır, sadəcə, üzərində məqsədyönlü işləmək zərurəti var”
Bu da məlumdur ki, mənəvi dəyərlərin formalaşması
zamanı həyata keçirilməli olan amillər çoxdur. Burada təhsil və elmlə yanaşı
olaraq, insanın mədəni səviyyəsi və İslam dəyərləri də əhəmiyyətli yer tutur.
Bəs öncə nədən başlamaq daha mükəmməl nəticə verərdi? Fazil bəyin fikrincə, hər
bir tərbiyənin nüvəsində təhsil yer almalıdır: "Yaxşı təhsil alan insan artıq
elmi biliklərə yiyələnməyə də, İslam dəyərlərini şüurlu şəkildə anlamağa da,
mədəni davranışlara da üstünlük verəcəkdir. İnsanın mənəvi kasadlığının əsas
göstəricisi təhsilsizlikdir, bilgisizlikdir. Bu baxımdan da orta məktəblərdə
uşaqların şəxsiyyət kimi formalaşmasının düzgün metodologiyası tapılmalıdır.
Sıralamanı dəqiqləşdirməkdə çətinlik çəkirəm, çünki burada fərdi xarakterə görə
bu və ya digər dəyərin önə çəkilməsi ehtimalları mövcuddur.”
Təlim-tərbiyə məsələsində bəzən fikir ayrılıqları və
ya təzadlar yaşanır. Başqa sözlə, yaşlılar gəncləri mütaliə etməməkdə qınayır
və telefonu və ya interneti bir maneə olaraq ortaya çəkirlər. Bəs müzakirələrin
bu şəkildə, məsələn, "kitab oxuyan yoxdur” müstəvisində hüdudsuzluğu işə zərər
vurmur ki? Müsahibim qeyd etdi ki, əslində, bu, nəsillər arasındakı təzad kimi
anlaşılmamalıdır, yaş dövrünün xarakterindən irəli gələn bir reallıq kimi
xarakterizə olunmalıdır: "Bu məsələdə müasir texnologiyanın suçlanması mənə
hələ də aydın deyil. Bütün hallarda qarşındakı insandır və onun texniki
vasitələrə aludəçiliyindən də öncə duyğuları, düşüncələri gəlir. Doğru
təlim-tərbiyə imkanları canlı təmasla daha rahatdır, sadəcə, bunu gerçəkləşdirə
bilməyən insanlar telefonu, interneti və ya televiziyanı bəhanə olaraq görməyə
başlayırlar. Bütün hallarda əsas səbəb olaraq valideynlərin, müəllimlərin təlim
metodlarının doğru olmamasını görürəm, istənilən uşaq bir xammaldır, sadəcə,
üzərində məqsədyönlü işləmək zərurəti var”. Fazil müəllim onu da əlavə etdi ki,
mütaliəni təbliğ etməkdən yorulmaq olmaz, bunun heç bir zərəri yoxdur: "Kitab
sevgisi olmayan insanın ziyalı olmaq potensialı da bitmiş durumdadır. Kitab
insanda fantaziya, təşəbbüskarlıq və müqayisəli obrazlar yaradır, bu, həm də
xarakter formalaşdırılması üçün vacibdir. Əksinə, mütaliənin vacibliyini təbliğ
etməmək daha zərərli bir davranışdır.”
Bir məsələ də var ki, fiziki inkişafdan söhbət
düşəndə, ilk növbədə idman və bədən tərbiyəsi göz önünə gəlir. Lakin ekoloji
təmizliyin, sağlam qidanın həyatımızda əvəzolunmaz rolu vardır. Müsahibim
bildirdi ki, fiziki inkişafın birinci
amili qida təhlükəsizliyi və ekoloji təmizlikdir, ardınca insanın xarakteri
gəlir: "Buna görə də, inkişaf etmiş ölkələrdə qida və ekologiya məsələsi ən
aktual müzakirə mövzusudur. Bu sahələrdəki pozuntulara yalnız dövlət tərəfindən
deyil, bütün cəmiyyət tərəfindən sərt reaksiyalar verilir. Bu məsələdə
cəmiyyətin fəallığı və ekoloji mühitin qorunması istiqamətində aktiv tələbləri
həlledici rol oynayır. Bizlər də sağlamlığın qorunması barədə düşünərkən bu
istiqamətə xüsusi diqqət ayırmalıyıq.”
Zeynəb Əliqızı
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi
müsabiqəyə təqdim etmək üçün hazırlanıb