Unudulmayacaq sənətkar haqda xatirələr
Elə səhnə ustası var
ki, onun sənət yolu bir teatrın yaradıcılıq yoludur, səhnəyə gətirdiyi hər bir
yenilik teatrın yeniliyidir. Yaratdığı hər obraz, hətta epizodik olsa belə,
tamaşaçının yaddaşına əbədi həkk olunur, öz xalqının milli sərvətinə, teatr
tarixinin bir səhifəsinə çevrilir və mənəvi güc, idrak aydınlığı ilə həqiqət səviyyəsinə
yüksəlir. Belə sənətkarların əsas meyarı istedaddır. İstedad işığına gedən
yolda isə heç kəs azmaz. Xalq artisti Məhəmməd Burcəliyev də məhz bu kimi
aktyorlar silsiləsinə daxildir.
Məhəmməd İsmayıl oğlu
Burcəliyev 1914-cü il, aprel ayının 25-də Şəki şəhərində anadan olub. Burada
beş illik orta təhsilini başa vurduqdan sonra 1930-cu ildə təhsilini davam
etdirmək məqsədi ilə Bakı şəhərində Karl Lipginixt adına fabrik-zavod məktəbinə
daxil olub. Aktyor öz xatirələrində yazır: "1930-cu ilin əvvəllərində Bakıda sənət
məktəbində oxumaq üçün şagird qəbulu ilə bağlı Şəkidə elanlar vurulurdu. Mən də
oxumaq üçün həmin məktəbə yazıldım. Sənət məktəbinə gələrkən bizi çox yaxşı
qarşıladılar və iş paltarı da verdilər. Bu sənət məktəbində həm qazma sənətini
öyrənməli, həm də təhsil almalı idik. Bir həftətəcrübə keçdikdən sonra təhsil
alacağımız məktəbə gəldik. İlk dərsimiz ədəbiyyat dərsi idi. Zəng vuruldu və məktəbin
direktoru, yanında ortaboylu, qarabuğdayı, qalın dodaqlı bir oğlanla daxil
oldular sinfə. Direktor bizə dərslərimizdə və işlərimizdə uğurlar arzuladı.
Sonra yanındakı oğlanı göstərib dedi:
-
Bax, sizin ədəbiyyat
müəlliminiz budur. Özü də yaxşı şairdir. Yəqin ki, şerlərini oxuyubsunuz. Adı
da Mikayıl Müşfiqdir.
Mən
onun şerləri ilə tanış idim. Amma üzünü görməmişdim. Müşfiq müəllim ədəbiyyatla
maraqlananları çox sevirdi. Bir çox gəncin həyatında olduğu kimi, mən də şer
yazırdım. Bir gün Müşfiq müəllim dərsdən sonra mənim yazdığım şerləri dinlədi,
amma bir söz demədi. Səhəri gün mənim əlimdən tutub "Gənc işçi” qəzetinin
redaksiyasında olan ədəbiyyat dərnəyinə apardı və üzv yazdırdı. Burada məni
Süleyman Rüstəmlə tanış etdi”.
Məhəmməd Burcəliyev
Karl Lipginixt adına məktəbi bitirdikdən sonra Fəhlə Pedaqoji Texnikumuna daxil
olub. Bu məktəbin bitirilməsi ilə əlaqədar
olaraq təşkil olunan konsert proqramında maraqlı çıxışını gördükdən sonra məhz
Sabit Rəhmanın dəvəti ilə 1932-ci ildən Şəki Dövlət Dram Teatrında aktyor kimi
fəaliyyətə başlayıb. 1932-1935-ci illərdə Şəki Dövlət Dram Teatrında fəaliyyət
göstərib və maraqlı obrazlar qalereyası yaradıb. 1935-ci ildən ömrünün sonunadək,
yəni 1994-cü ilin noyabr ayının 25-dək Gəncə Dövlət Dram Teatrında çalışıb.
1967-1968-ci illərdə N. K. Krupuskaya adına Moskva Dövlət İncəsənət
Universitetinin teatr aktyoru və rejissoru fakültəsini bitirib. 1948-ci ildə
"Yadigar” adlı dram əsəri də qələmə alıb. Həmin il "Yadigar” pyesi Gəncə Dövlət
Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. Pyesin quruluşçu rejissoru Ağəli Dadaşov, rəssamı
Bəhram Əfəndiyev və musiqi tərtibatçısı Şəmsəddin Fətullayev olub. "Yadigar”
pyesi 1948-ci ildə keçmiş SSRİ-də keçirilən "Müasir dramaturqların əsərlərinə
baxış” festivalında 3-cü dərəcəli diploma layiq görülüb. Həmçinin M. Burcəliyevin
respublikada çapdan çıxan qəzet və jurnallarda 75-dən artıq məqalə, resenziya və
oçerkin müəllifi kimi də çıxışları olub. Aktyor Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində
300-dən artıq maraqlı obrazlar qalereyası yaratmağa müvəffəq olub. "Od gəlini”ndə
Altunbay, "Aydın”da Səlim, "Nəsrəddin şah”da Cavad xan, "1905-ci ildə”də
Qubernator, "Almaz”da Şərif, "Səyavuş”da Kərşivaz, "Fərhad və Şirin”də Azər
baba, "Otello”da Radriqo, "Vaqif”də İbrahim xan, "Üç qəpiklik opera”da Bıcaq
Mex, "III-Riçard”da Lord Xestinqs, "Odu atma, Prometey”də Kefest, "Dəli Kür”də
Qoca, "Qacaq Nəbi”də Koxa Məmməd, "Qəribə dilənçi”də Qeyza Qaliba və s.
obrazları onun yaradıcılığının əsasını təşkil edib. Bu teatrın səhnəsində M.
Burcəliyev 11 pyesə quruluşçu rejissor kimi səhnə həyatı bəxş edib. Aktyor "Azərbaycanfilm”in
istehsalı olan bir neçə filmdə də yaddaqalan obrazlar yaradıb. Belə ki, "Mən ki
gözəl deyildim” (1968) filmində Əsgər, "Dəli Kür” (1969) filmində Allahyar,
"Firəngiz” (1975) filmində Sürücü, "Gözlə məni” (1980) filmində Bəy, "Köhnə bərə”
(1984) filmində İbrahim kişi, "Qəm pəncərəsi” (1986) filmində Rəşid bəy və "O dünyadan salam” (1991) filmində Hacı
Baxşəli obrazları, aktyorun geniş yaradıcılıq imkanlarından, böyük potensial
qüvvəsindən xəbər verir. O, 1944-1945-ci illərdə Fikrət Əmirov ilə birgə ilk dəfə
olaraq Gəncə Dövlət Filarmoniyasını yaradaraq, həmin illərdə buranın direktoru
kimi də fəaliyyət göstərib. O, həmçinin 1950-1955-ci illər ərzində Gəncə Dövlət
Dram Teatrının direktoru kimi çalışıb. M. Burcəliyev 1955-ci ildə respublikanın
əməkdar artisti, 1958-ci ildə isə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.
1994-cü il noyabr ayının 25-də Gəncə şəhərində vəfat edib.
Jurnalist Əhməd
İsayevin 12 mart 1989-cu il tarixli "Kommunist” qəzetində nəşr olunan Məhəmməd Burcəliyev haqqında yazısında
oxuyuruq: "... Əsl el adamıdır. Kimsənin xeyrindən-şərindən qalmaz. Elə ki, qəlbini
açdın, qayğı-kömək umdun, o dəqiqə qabağa düşür, ərki çatan yerə məsləhətə,
minnətə gedir. Özünün min bir qayğısı var. Yaşa dolub, oğul-uşağı da çox. Özündən
bir kəlmə danışmaz, giley-güzarı xoşlayan deyil. Özgə dərdinə isə laqeyd qala
bilmir. İllah da ki, aktyor ola, rejissor ola! Əlli ildən çoxdur səhnəyə
bağlanıb. Aktyor kimi, rejissor kimi. Bir silsilə komik obrazlar qalereyası
yaradıb. Hamının sevimlisi, ağsaqqalı olub. Gəncə Dövlət Dram Teatrının salnaməsinə
adı əbədilik yazılıb xalq artisti Məhəmməd Burcəliyevin”.
Deyirlər ki, yaşamaq
da bir sənətdir – taledən hər kəsə bəxş olunan sənət. Əsl insan odur ki, bu
ömrü mahir sənətkar kimi yaşayır. Bəli, məhz sənətkar kimi. İnsan sənətkar
olandan sonra isə ikiləşir, sevinci də, kədəri də ikiqat artır. Sənətkarın
payına sevinc az düşür, yaradıcılıq əzabları, nigarançılıq, şübhələr onu sıxır.
Ancaq bu əzablar bağbanın becərdiyi ağacın meyvəsini dərənə qədər keçirdiyi əzablar
kimidir. İkinci bir əzab da var – acı illərin verdiyi mənəvi əzab.
Məhəmməd
Burcəliyev təlaşlı, həyəcanlı günlərinin birini belə xatırlayır: "1951-ci ilin
soyuq yanvar ayı idi. Bir gün xəbər gəldi ki, Mir Cəfər Bağırov Ənvər Məmmədxanlının
"Şərqin səhəri” pyesinin tamaşasına baxacaq. Mən də teatrın direktoruyam, həm də
baş rollardan birini oynayıram. Fikrim budur ki, Mir Cəfər Bağırovdan teatrın təmiri,
rekonstruksiya olunması üçün bir şey qopardım. İşıqçılara tapşırdım ki, Bağırov
rolunu ifa edən aktyor, xalq artisti Əşrəf Yusifzadə səhnəyə çıxan kimi,
projektorları tuşlasınlar lojada oturmuş Mir Cəfər Bağırovun üstünə. Əmin idim
ki, bu, ona xoş gələcək, mən də teatrın dərdlərini həll edə biləcəyəm. Tamaşa
qurtardı, "qulbeçə”lərdən biri rəngi qaçmış halda qrim otağına gəlib dedi ki,
Burcəliyev kişi səni çağırır. Onun sifətində mən öz faciəmi oxudum. Dedim, axı
hələ qrimimi silməmişəm. Doğrusu, minlərlə adamı gedər-gəlməzə göndərən, elə
bizim teatrdan Ələkbər Seyfini sürgün etdirən Bağırovla üz-üzə gəlməyə
qorxurdum. Gətirən getdi, bir azdan
sonra daha böyük təşvişlə qayıdıb bildirdi ki, Bağırov deyir, eybi yoxdur,
qrimdə gəlsin. Sibirin şaxtası dondurdu burnumu. Girdim kabinetə, Bağırov qəti
səslə soruşdu:
-
Familyan?!
Familyam yadıma düşmədi
ki, düşmədi. Rəhbərlərdən biri dedi ki, Burcəliyevdir, yəqin yadından çıxıb.
Mir Cəfər Bağırov məni
xeyli süzdükdən sonra, gülümsündü, "təbrik edirəm, yaxşı tamaşadır, bəs teatrın
binası niyə soyuqdur?” dedi.
-
Yoldaş Bağırov 0,5
düyməlik boru tapılmır. Ona görə də qalmışıq belə.
O vaxt şəhərin
birinci katibi Ağamirzə Əhmədov idi. Bağırov soruşdu:
-
Bəs bu Ağamirzə Əhmədov
sənə kömək eləmir?
Katib də təsdiq etdi
ki, 0,5 düyməlik boru Gəncədə tapılmır.
Bağırov getdi. Səhərə
kimi özümə gələ bilmədim. Bilmədim bu, yeni tamaşa üçün təbrik idi, ya ölüm fərmanı.
Hə, bu söhbət axşam saat 10-da oldu. Səhər saat 9-da dəmiryol vağzalından xəbər
gəldi ki, sizin teatrın adına 0,5 düyməlik boru gəlib, özü də bir vaqon, gəlin
aparın”.
"Mənim üçün üç Burcəliyev
var!” deyir respublikanın əməkdar incəsənət
xadimi, rejissor Oruc Qurbanov: "Rolları
bölürəm... Məhəmməd Burcəliyevə rol yoxdur. Nəyin bahasına olursa-olsun,
çalışıram ki, epizod da olsa, onun üçün rol düzəldim. Təki o, mənim məşqlərimdə
iştirak etsin. Ona görə ki, Burcəliyev mənim üçün kamertondur. 61 il səhnədə...
Teatr sənətinin sağlam, gümrah vaxtlarını da görüb, infarktını da, iflicini də...
Zövqü - kamerton səsi kimi pak və duyumludur. Hər hansı parçanın məşqindən
sonra, gizlicə, onun üzündəki ifadəyə baxıram. Olar-olmazı onun üzündən
oxuyuram. Hər dəfə aktyorların əldə etdikləri nailiyyətləri təmkinlə izləyən
Burcəliyevin uşaq kimi sevinib cavanlaşmasını görəndə, valeh oluram və içimdə
bir nida səslənir: "Allah nə yaxşı ki, belə insanlar var!” Mənim üçün üç Burcəliyev
var. Daha səmimi el dili ilə desəm, üç Məhəmməd dayı var: Dədə Məhəmməd, Ustad
Məhəmməd, Ağsaqqal Məhəmməd!...”
Xalq
artisti Məhəmməd Burcəliyev 61 il səhnədə olub, onunla nəfəs alıb, sevinci, kədəri
ilə yaşayıb. O, yaradıcılığı ilə "kicik rol vasitəsilə böyük fikirlər ifadə etmək
çətindir” mülahizəsinin mənasızlığını sübuta yetirməklə, səhnədə hər obrazı
tamaşaçıya zəngin ifadə vasitələri ilə təqdim etməyə çalışıb. Yəqin ki, belə
olmasaydı, Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində Əfqanın "Qız atası”
komediyasında Cavad kişi obrazı ilə 35 ildə 3000 dəfədən artıq çıxış etməklə,
tamaşaçı rəğbətini qazana bilməzdi.
Gəncə Dövlət Dram
Teatrının repertuar zənginliyini təmin etmək məqsədilə, xalq artisti Məhəmməd
Burcəliyev həmçinin yaradıcılığı zamanı dramaturqların yetişdirilməsində də
xidmətləri olub. Belə ki, ulu Gəncədə yaşayıb yaradan dramaturqlardan Altay Məmmədov
və Fəridə Əlyarbəyli məhz ilk dram əsərlərinin yaranmasının əsas səbəbkarı kimi
Məhəmməd Burcəliyevin xüsusi xidmətinin olduğunu öz xatirələrində qeyd edirlər.
Altay Məmmədov yazır: "Mənim 1954-cü ildə çap etdirdiyim "Haralısan, əmioğlu”
hekayəsi əsasında qələmə aldığım "Həmyerlilər” pyesinin maraqlı tarixçəsi var.
Bir gün dostlarımızla birlikdə yeni tamaşanın ilk baxışından sonra
yeyib-içirdik. Söhbət əsnasında çox yaxın ailəvi dostum olan xalq artisti Məhəmməd
Burcəliyev qəfil mənə dedi:
-
Altay, deyirəm bəlkə bir dram əsəri yazasan...
- Nə? Mən? Dram əsəri?
Nə danışırsan ay Məhəmməd? Heç düşünmə.
- Niyə? Çox duzlu və
məzəli qələmin var. Elə, hekayələrin, oçerklərin bir dünyadır. Sən gəl bir
düşün.
"Yaxşı, baxarıq” dedim.
Bu söhbətdən bir müddət keçsə də, Məhəmməd Burcəliyev yenə də öz fikirlərində
israrlı idi və dram əsəri yazmağıma təkid edirdi. Bir gün isə o, mənə "Həmyerlilər”in
ideyasını verdi. Mən bu mövzu ətrafında bir xeyli düşündüm və qərara gəldim ki,
"Haralısan, əmioğlu” hekayəmin motivləri əsasında bir özümü sınayım. Belə də
oldu. "Həmyerlilər”i yazdım və pyesi Gəncə Dövlət Dram Teatrının bədii şurasına
təqdim etdim. Pyes oxundu və qəbul edildi. Tamaşanın quruluşçu rejissoru isə elə
xalq artisti Məhəmməd Burcəliyev özü oldu. İlk dram əsərimin səhnə taleyi çox
uğurlu oldu”.
Dramaturq Fəridə Əlyarbəyli
isə "Xan qızı” tarixi dramının yaranması haqqında öz xatirələrində yazır:
"70-ci illərin əvvəllərində xalq artisti Məhəmməd Burcəliyev mənim dram əsəri
yazmağımın səbəbkarı oldu. Mən bu xeyirxahlığı heç zaman unutmaram. Biz ailəvi
dost idik. Bir gün yenə bir yerə yığışıb söhbət edirdik ki, o, mənə, Xurşudbanu
Natəvan haqqında pyes yazmağı məsləhət gördü. Elə bu söhbətdən sonra Natəvan
haqqında axtarışlar etdim və "Xan qızı” pyesini yazdım”.
Unudulmaz sənətkar
olan Məhəmməd Burcəliyev hələ çox-çox illər öz xatirələrinin işığında uzun və əbədi
bir yol gedəcək. Bitməz, tükənməz bir yol. Bu yolun işığı isə sənətkarı daima
xatirələrdə yaşadacaq. Ruhu şad olsun!
Anar Burcəliyev,
teatrşünas