Unudulan aktyor - Fotolar
Onu romantik və realist aktyor məktəblərinin
estetik prinsiplərini öz yaradıcılığında məharətlə əks etdirən aktyor
adlandırırlar. Ona "romantizmin son ulduzu” da deyirdilər. Xalq artisti Həsənağa Salayev bu sevgini
qazanmaq üçün teatr və kino sənətimizdə uzun və çətin bir yol keçmişdi.
Həsənağa Salayevin aktyorluğa həvəsi uşaqlıqdan
yaranıb. Bakıda qulluqçu ailəsində doğulan (5 dekabr Həsənağa Salayevin doğum
günüdür) Həsənağanı, yeddi yaşına çatanda atası Bakıdakı 6-cı Şura məktəbinə aparıb.
Həsənağa 1937-ci ildə həmin məktəbin doqquzuncu sinfini yaxşı qiymətlərlə
bitirib. Elə həmin il Bakı Teatr Texnikumuna daxil olub. Tələbə ikən, 1938-ci
ildə Akademik Milli Dram Teatrının aktyor heyətinə qəbul edilib. Hələgəncliyindən
özünə kumir seçdiyi Abbas Mirzə Şərifzadənin Karl Moor, Oqtay və Səyavuş
rollarına baxmaqdan zövq alıb. Azərbaycan Teatr Texnikumunda təhsil alarkən
Şillerin «Qaçaqlar» pyesinin romantik qəhrəmanı Karl Mooru oynamaq onun da
taleyinə yazılıb. 1938-ci ildən Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında Səməd Vurğunun
«Xanlar» pyesi əsasında hazırlanmış tamaşada Jandarm rolunda Mərziyyə Davudova
ilə tərəf müqabil olması, onun aktyorluq taleyinə uğur kimi yazılıb. Taleyindən
müharibənin qan-qadası da keçib. Kiçik qardaşı Əhmədlə eyni vaxtda cəbhəyə yollanıb. Qardaşının qara kağızı gəlsə
də, Fin cəbhəsində vuruşub, bir neçə dəfə də mühasirəyə düşmüş Həsənağa
sağ-salamat geri qayıdır (ailənin Leninqrada təhsil alıb, orada çalışan böyük
oğlu, şahmatçı kimi tanınan Mehdini isə Sibir sürgünü gözləyirdi). Qələbədən
sonra doğma Bakıya qayıdan Həsənağa Teatr İnstitutunun sənətşünaslıq
fakültəsinin qiyabi şöbəsinə daxil olur. Həyatı qədər sevdiyi səhnəyə «Dumanlı
Təbriz»də Qüdrət, «Vəfa»da leytenant Əli, «Qatır Məmməd»də Əziz, «Qaliblər»də
Kapitan, «Gənc qvardiya»da Jora rolları ilə çıxır. Romantik əsərlər onu daha
çox cəlb edir.
Kinorejissorlar da onun yaradıcılığına laqeyd
qalmırlar. 1947-ci ildə rejissor Yefim Dziqanın dəvəti ilə«Azərbaycanfilm»
kinostudiyasında istehsal olunan «Fətəli xan» filmində yaralı əsgər rolunda çəkilən
Həsənağa Salayev, kinoda ilk addımını atır. Aktyorun kino taleyi də uğurlu
olur. "Fətəli xan”, "Görüş”, "O olmasın, bu olsun”, "Onu
bağışlamaq olarmı?”, "Koroğlu”, "İstintaq davam edir” bədii və "Aygün”"
televiziya filmlərində Süleyman, Musa, Əzim Əzimzadə, Qüdrət, Eyvaz, Mayor
Rüstəmov, Əmirxan rollarına çəkilir. H.Salayev «Azərbaycanfilm»
kinostudiyasında Bədii Şuranın üzvü idi. Dublyajın formalaşmasında da onun
böyük əməyi olur. «Dəli kür» filmində Ələddin Abbasovun oynadığı Cahandar ağanı
səsləndirməklə, bu ədəbi obrazın ekran həllində yaxından iştirak edir.
M.Bulqakovun «Qaçış» əsəri əsasında ekranlaşdırılmış eyniadlı filmdə
M.Ulyanovun yaratdığı, vətənindən dərbədər olan general Çarnotanı dilimizdə
uğurla səsləndirir. Radio tamaşalarında - «Qış nağılı»nda, Leont, «Hamlet»də
Layert, «Səfillər»də Jan Valjan, «Maskarad»da Arbenin, «Əlvida silah»da
Müəllif, «Sevil»də Balaş, kimi məşhur ədəbi personajlar da onun ifasında
ustalıqla səslənir.
Həsənağa
Salayevin kinoda uğurlu və yaddaqalan rolları sırasında "Onu bağışlamaq
olarmı?” filmindəki mayor Qüdrət rolu xüsusi yer alıb. Filmin çəkilişi
ərəfəsində 39 yaşlı aktyor Rəssamlıq Texnikumunun
21 yaşlı tələbəsiSərvət xanımla ilk dəfə elə milis formasında görüşməklə,
xoşbəxt bir ailənin təməlinə imza atır. Ailədə dünyaya gələn iki oğuldan
böyüyünə babası Dəryanurun, kiçiyinə isə türk romantik nəsrinin parlaq
nümayəndəsi Rəşad Nurinin adlarını qoyulur.
Cəsarətli, ləyaqətli və vicdanlı insan
Həsənağa
Salayevin dostluqda sədaqətli olması hamıya nümunə imiş. Salayev mərhum xalq
şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə ilə də yaxın dost olub. O, bu dostluqdan həmişə
qürur duyurmuş. Hətta «Gülüstan» poemasından sonra çətinliklərə məruz qalan şairin
evinə anonim olaraq hər həftə ərzaq səbəti göndərməsi də dillərdə gəzirmiş...
«Mən Həsənağa Salayev haqqında yalnız xoş sözlər danışa bilərəm» -
deyən Xalq artisti Rafiq Əzimov
həmkarını cəsarətli, ləyaqətli və vicdanlı bir insan kimi xatırlayır: "Həsənağa
Bəxtiyar Vahabzadə ilə yaxın dost olub. Bəxtiyar Vahabzadə də onun dost kimi
çox sadiq olmasından danışırdı. Belə ki, «Gülüstan» poemasından sonra şair çox
tənqidlərlə qarşılaşırdı. Hətta, ona görə şairi işdən də çıxarmışdılar. Bir
dəfə televiziyada aparıcısı olduğum verilişə dəvət etdiyim şairdən Həsənağa
Salayevlə dost olması ilə bağlı xatirə danışmasını xahiş etdim. Şair
məmnuniyyətlə danışdı: «Bir neçə ay evdə oturdum. Ancaq hər şənbə günü qapını
açıb çöldə bir zənbil olduğunu görürdüm. Zənbilin içində bazarlıq olurdu. Hər
şənbə qapının zəngi vurulur, açdıqda, heç kimi görmürdüm. Bir dəfə isə qapının
zəngi çalınanda, dərhal açdım və balaca bir uşağı qaçan gördüm. Uşağın
arxasınca qaçıb onu saxladım. Uşaq ağlayıb "zənbili mənə bir əmi verib” dedi.
Uzun illər bu zənbilin kim tərəfindən qoyulduğunu bilmədim. Ancaq Həsənağa
Salayevin yas mərasimində zənbilin onun tərəfindən qapıya qoyulduğunu öyrəndim.
Bu hadisə mənə çox təsir elədi””.
Həsənağa Salayevlə çox tamaşalarda tərəf-müqabil olduğunu deyən Rafiq
Əzimov, bütün tamaşaların maraqla qarşılandığını xatırlayır: "Elə aktyorlar var
ki, onlarla tərəf-müqabil olmağın özü də xoşbəxtlikdir. Bu, təcrübədir,
stimuldur, bir-birinə dəstək olmaqdır. Həsənağa ilə səhnəyə çıxanda da eyni
hissləri keçirirdim. Tamaşanın yaxşı keçəcəyinə, maraqla qarşılanacağına,
alqışlanacağına içimdə bir əminlik hissi yaranırdı. Belə də olurdu. Həsənağa
Salayev Səməd Vurğunun «Vaqif» əsərində Eldarı oynayanda, mən vəziri
oynayırdım. Həsənağa Salayev Vaqif rolunda oynayanda isə mən də onunla tərəf-müqabil
olaraq Vidadi rolunda oynayırdım. Bernard Şounun «Şeytanın şagirdi» əsərində
böyük qardaşımı oynayırdı. «Oqtay Eloğlu» tamaşasında da o, Oqtayı, mənsə
Dursun rolunu oynayırdım. Onunla birlikdə oynadığım bütün tamaşalar çox uğurlu
alınıb. Onun səsi, müxtəlif xarakterli rolları tamaşaçılar tərəfindən çox
alqışlanırdı. Onun dublyajda çox gözəl səsləndirmələri var. «Dəli Kür»də
Cahandar ağanın möhtəşəm səsi də Həsənağanın ifasında səslənib”. Həsənağa Salayev teatrda yerli komitə sədri işlədiyi
müddətdə, həmkarlarının məişət, istirahət, səhiyyə və digər problemlərinin
həllində yaxından iştirak edir. Gənclərə dayaq, həmkarlarına həmdəm olur.
Gənclərin
himayəçisi idi
R.Əzimov Həsənağa Salayevin gənclərə qarşı xüsusi diqqət göstərdiyini
xatırlayır: "O, həmişə gəncləri müdafiə edirdi. Gənclər onun timsalında sanki
öz hamilərini görürdülər. Həmçinin Həsənağa Salayevin təcrübəsi onlar üçün
məktəb idi. Onlar institut auditoriyalarında öyrəndiklərini Həsənağa Salayev
məktəbindən təkmilləşdirirdilər. İstər qastrol səfərində, istər səhnədə,
istərsə də həyatda onun necə gözəl bir insan olduğunun şahidi olurduq. Qastrol
səfərlərində mən insanların Həsənağaya olan sevgisini və hörmətini görürdüm.
Bu, aktyorun xoşbəxtliyi idi. Onu tanıyırdılar, sevirdilər, hörmətlə qarşılayır
və yola salırdılar. Bu hörməti qazanmaq isə hər sənətkara qismət olmur”. R.Əzimov
Həsənağa Salayevin sərbəst səhnə davranışı,
əzəmətli boy-buxunu, tamaşada tərəf müqabillərinə diqqəti ilə seçildiyini
deyir: "Gurultulu səsini məharətlə
tənzimləyən aktyor, romantik rollarla realist personajları, mürəkkəb psixoloji,
dramatik obrazları eyni məharətlə oynaya bilirdi. Həsənağa Salayev ruhən,
emosiya coşqunluğu, səs diapazonu ilə romantik aktyor idi, ancaq lirik,
dramatik və psixoloji rolları da məharətlə oynayırdı”.
Müsahibim vurğuladı ki, Həsənağa Salayev kimi aktyorlar haqqında
"səhnə üçün doğulmuşdu” sözlərini asanlıqla demək olur: "Həyatını teatr və
kinosuz təsəvvür etməyən, sənətlə nəfəs alan, heç vaxt aktyorluq adına xəyanət etməyən
sənətkarlardan idi Həsənağa Salayev. Bəzən olur ki, tamaşaçılar teatra
rejissorun quruluşuna, bəzən əsərə görə, bəzən də aktyorun oyununa görə
gedirlər. Əlbəttə, üçü bir arada olanda tamaşa da mükəmməl alınır. Həsənağa
Salayev də öz növbəsində tamaşaçıları teatra cəlb edən aktyor idi. Tamaşaçılar
onun oyununa baxmağa, əzəmətli səsini eşitməyə gəlirdilər. Onun səhnəyə hər
çıxışı tamaşaçıların zövqünü formalaşdırırdı”.
Unudulan
adam
70-ci
illərdən modernizm cərəyanına, psixoloji dram janrına məxsus pyeslərin tamaşaya
qoyulması ilə romantizm sənətkarlığının tədricən arxa plana keçməsi və
Həsənağa Salayevin də unudulmağa başlaması sənətkarın həyatına mənfi təsir
göstərir. Həyat yoldaşı Sərvət xanımın xatirəsindən: «Həsənağa çox pis
əsəbiləşirdi, çılğın və hövsələsiz olmuşdu. Bir də görürdün, telefonla danışan
zaman nəsə xoşuna gəlmir, aparatı yerə vurub sındırırdı». Bütün bunlar aktyorun
səhhətindən izsiz ötüşmür.
1975-ci
ildə Həsənağa Salayev infarkt keçirir və səhnədən tədricən uzaqlaşır. Ancaq dolanışığı
üçün kiçik qruplarla respublikanın rayonlarına qastrol səfərinə çıxmağa məcbur
idi. 1976-cı ildəki növbəti səfərlərin birində, Zəngilanda olarkən
beyninə qan sızır. İflic olan sənətkar düz altı il yataq xəstəsi olur. Xəstə
ikən ona baş çəkənlərin sayı gündən-günə azalır. Aktyor sanki «unudulan adam»a
çevrilir. Həmişə səhnədə olan, gurultulu səsi, həyat eşqi və enerjisi ilə
insanlara emosiyalar yaşadan aktyor üçün bu, günəşin qürubuna çevrilir. Həsənağa
Salayev 1981-ci ildə vəfat edir. Amma çəkildiyi ekran əsərləri, böyük
sənətkarlıqla oynadığı tamaşaların lent yazıları və nadir fotoları görkəmli
aktyordan yadigar qalır...
Təranə
Məhərrəmova