Türkiyə Özbəkistanı öz orbitinə cəlb edə biləcəkmi?
Özbəkistan və Türkiyə 10 illik
soyuqluqdan sonra münasibətlərinin normallaşdırılması istiqamətində ilk
addımlarını atmağa başlayıblar. Bəlli olduğu kimi, iki ölkə arasında uzun
müddət yaşanan soyuq münasibətlər ötən ilin noyabrından bəri sürətlə
yaxşılaşmağa başlayıb. Xüsusən də, Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın
Daşkəndə səfərindən sonra münasibətlərdə bir yaxınlıq nəzərə çarpır.
Türkiyə prezidentinin Özbəkistana etdiyi səfər iki
ölkə arasındakı münasibətlərdə köklü dəyişiklik kimi qiymətləndirilir. Bu, Türkiyə liderinin Daşkəndə son 13 ildə ilk rəsmi səfəri
idi. Türkiyə lideri bildirmişdi ki, özünün "strateji mövqeyinə” görə Özbəkistan
regional sabitliyin qarantıdır. Ərdoğanı səfər zamanı müşayiət edən
Mövlud Çavuşoğlu isə Ankaraya döndükdən sonra bildirmişdi ki, Özbəkistan
vizalardan imtina edə bilər: "Biz Özbəkistan vətəndaşları üçün vizaları ləğv
etmişik, bu ölkə ilə münasibətlərdə yeni səhifə açmışıq. Ümid edirik ki, qarşı
tərəf də bizim vətəndaşlar üçün analoji addımı atacaq”. Qeyd edək ki, İslam Kərimovun ölümündən sonra yeni rəhbərlik, sürətlə
qonşularla mehriban münasibətlər siyasəti yeritməyə başlayıb. Konkret olaraq
Tacikistan və Qırğızıstanla münaqişəli vəziyyət aradan qalxıb. Özbəkistanın
yeni rəhbərliyi qonşulara doğru diplomatik reverenslar edir və belə görünür ki,
bu işdə regionun sərhədləri ilə məhdudlaşmaq niyyətində deyil.
Elə bu siyasətin nəticəsidir ki, Özbəkistan
prezidenti hazırda Türkiyədə ən böyük səbirsizliklə gözlənilən şəxsə çevrilib. Türkiyə
xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu da bu məqsədlə ötən gün Özbəkistanda səfər
edib. Özbəkistan prezidenti Şövkət Mirzəyevlə görüşdən sonra ölkə parlamentində
iki ölkə arasında iqtisadi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə edib. Türkiyə ağır
iqtisadi vəziyyətinə baxmayaraq, Özbəkistan iqtisadiyyatına investisiya
yatırmağa hazırdır. Ən əsası və ilk növbədə viza rejiminin ləğvini gözləyir.
Lakin özbək hökumətindəki mənbə bildirib ki, Daşkənd hələ ki bu məsələdə
tələsməyə hazırlaşmır. Mənbə bildirib ki,
münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına maraq qarşılıqlı olsa da, bu iki ölkənin
perspektivləri fərqlidir. Mənbə onu da bildirib ki, görüş zamanı
Özbəkistan prezidentinin Ankaraya səfəri müzakirə mövzusu olub. Özbəkistan hökumətindəki mənbənin verdiyi məlumata
görə, səfərin vaxtı və proqramı Çavuşoğlunun səfəri zamanı müzakirə olunub və
yaxınlarda açıqlanacaq. Mənbə onu da deyi ki, Ankara Özbəkistan prezidentinin
Türkiyəyə səfəri zamanı türk vətəndaşları üçün viza rejiminin aradan
qaldırılmasına çalışacaq. Məlumat üçün bildirək ki, 2007-ci ildə tətbiq edilən
qadağalara görə, özbəklər 30 gün Türkiyədə qala bilərlər.
Ekspertlər hesab edir ki, Türkiyə Qərbdən üzləşdiyi
iqtisadi itkilərin əvəzini Şərqdə bərpa etməyə çalışır. Türk ekspertlərin
qənaətincə, Türkiyə ötən əsrin 90-cı illərində ölkənin Avropa İttifaqına tez
bir zamanda üzv olacağı barədə yanlış fikirdə olub və o zaman Ankaranın xarici
siyasəti ancaq bu kursun reallaşmasına yönəlmişdi. Bu illər ərzində Ankara
uğursuz şəkildə Avropa qapılarını döysə də, ona fikir verən olmurdu. Bu siyasət
nəticəsində də Mərkəzi Asiya tamamilə diqqət mərkəzindən itdi və bu da
Ankaranın regionda mövqelərinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. İndi də İran və
Səudiyyə Ərəbistanı ilə müsəlman dünyasında bu mövqeləri geri qaytarmaq üçün
geosiyasi rəqabətə girib. "Türkiyə anlayır ki, Qərblə münaqişəyə girərkən
alternativ müttəfiqə malik olmaq gərəkdir. Rusiya bir çox istiqamətlər üzrə
Türkiyəyə daha yaxın görünür. Bu Özbəkistana da aiddir. Bu ölkədə hakimiyyət
dəyişikliyindən sonra vəziyyət dəyişib. Ankara bu istiqamətlər üzrə xarici
siyasətdə korrektələrin olacağına ümid edir”, - deyə Risklərin Qiymətləndirilməsi
Qrupunun rəhbəri Dosım Satpayev bildirib. "Türkiyə
başa düşür ki, Özbəkistan və Qazaxıstan Mərkəzi Asiyada iki əsas oyunçudur.
Türkiyə Qazaxıstanla həm siyasi, həm də iqtisadi sahədə yaxşı münasibətlərə
malikdir və indi Özbəkistanı yenidən öz siyasi maraqlarının dairəsinə
qaytarmağa çalışır” - qazax təhlilçisi D.Satpayev bildirib.
Bütün bunlarla yanaşı, özbəklər Türkiyənin vəd etdiyi
investisiyalara baxmayaraq, onların qarşısında qapıları taybatay açmaq
niyyətində deyil. Bu gün Özbəkistanda Türkiyənin 500 firma və kompaniyası
fəaliyyət göstərir. Özbəkistan iqtisadiyyatına türk investisiyalarının həcmi 1
mlrd. dolları keçib. Əlavə bir milyard dollarlıq sazişə bu yaxınlarda Ankarada
səfərdə olan özbək baş nazirinin birinci müavini Rüstəm Əzimov imza atıb. Onun
sözlərinə görə, türklər kənd təsərrüfatı, yanacaq doldurma stansiyalarının
inşası, toxuculuq, dəri sənayesinə vəsait qoymağı planlaşdırırlar. Səmərqənddə
"Urqut” azad iqtisadi zonanın yaradılması da gündəmdədir.
İki ölkə arasında münasibətlərdə gərginlik 2005-ci
ildə, Əndican hadisələrindən sonra start götürüb. O zaman qiyam yatırıldıqdan
sonra özbək müxalifətinin bir sıra nümayəndələri Türkiyəyə pənah apardılar.
Rəsmi Daşkənd onların ekstradisiyasını tələb etsə də, qarşı tərəf bu tələbi
yerinə yetirmədi. Bu illər ərzində müxalifət fəalları Ankaradan İslam Kərimov
və onun rejimi barədə tənqidlər səsləndirməkdə davam ediblər. Çox güman ki,
yeni rəhbərliyin dövründə rəsmi Ankara həmin qruplara aktiv fəaliyyət
göstərməyə imkan verməyəcək. Hətta onların ölkədən çıxarmasına da çalışa bilər. Qeyd edək ki, İslam Kərimovun
prezidentliyi dönəmində Fətullah Gülən hərəkatının Özbəkistanda fəaliyyəti də
qadağan edilmişdi. Məhz "gülənçilər”in və ya indi deyildiyi kimi, FETÖ-çülərin
(Fətullahçı Terror Örgütü) İslam Kərimova neqativ münasibəti Ərdoğan
hakimiyyətinin Özbəkistan rəhbərliyi ilə əlaqələrinə mənfi təsir göstərmişdi. Sonradan
Türkiyədə "Gülən camaatı” düşmən elan edildikdən sonra Ankara-Daşkənd
münasibətləri düzəlməyə başlamışdı.
Beləliklə, iki türk dövləti arasında münasibətlərin
normallaşması müsbət bir haldır. Və bu gələcəkdə iki ölkə arasında
münasibətlərə öz müsbət təsirini göstərəcək. Bu həm də Özbəkistanın
Azərbaycanın da daxil olduğu nəqliyyat dəhlizlərinə aktiv şəkildə qoşulmasına
gətirib çıxaracaq.
Azər NURİYEV