Türk ədəbiyyatında ilk psixoloji roman “Sentyabr”
Türk
ədəbiyyatında isə psixoloji romanın ilk nümunəsi Məhməd Raufun "Eylül”
(Sentyabr) romanıdır. "Sərvət-i fünun” jurnalında 1900-cu ildə nəşr olunan
"Eylül” romanında Nəcib və Suadın ruh portretləri, daxili aləmləri Məhməd Rauf
tərəfindən uğurla qələmə alınmışdır. "Sərvət-i fünun”çuların Xalid Ziya
Uşaqlıgildən sonra ikinci böyük romançısı Məhməd Raufdur.
Məhməd
Rauf "Eylül” adlı romanında hadisələrdən çox, qəhrəmanlarının daxili dünyalarının
izahına üstünlük vermişdir. "Eylül” romanının ən əsas mövzusu "qanunsuz sevgi”dir.
Boğaziçində bir villada yaşayan Sürəyya ilə Suad 5 illik evli cütlükdür və
yalnız qalmaqdan sıxıldıqları üçün təkidlə yaxın dostları Nəcibi dəvət edirlər.
Nəcib Sürəyyanın xalası oğludur, qohumdan başqa həm də ailənin yaxın dostudur.
Sürəyya ilə Suad arasında tam mənada bir zövq uyuşmazlığı mövcuddur. Sürəyya
uşaq kimi sadə həvəslərə qapılaraq musiqini sevmir, Suad pianino çalarkən o,
eyvana çıxar, dənizi seyr edərdi. Sürəyyanın ən böyük sevgisi qayığına minib dənizdə
üzməkdir. Sürəyya dənizdə uşaq kimi əylənərkən Suad evdə tək qalaraq bir əskiklik,
əzginlik hiss edirdi. Suad həyat yoldaşını sevgili kimi deyil, bir ana nəvazişiylə
sevirdi. Bunun əksi olaraq, Suad ilə Nəcibin çox ortaq zövqləri vardır. Hər
ikisində də güclü bir musiqi sevgisi olduğundan zamanlarının çoxunu pianino
başında keçirirdilər. Bir müddət sonra aralarındakı dostluq duyğusu sevgiyə
çevrilir. Nəcib ilə Suad arasındakı məhəbbət sadəcə ruhi səviyyədə yaşanırdı,
fiziki münasibətə keçə bilməzdi. Duyğularını sözlə dilə gətirməyə cəsarət edə
bilmədiklərində musiqiyə sığınırdılar. Eşqlərini musiqinin yaratdığı bir xəyal
aləmində yaşayırdılar. Bir müddət sonra bu eşq gözlərdə, gizli baxışlarda,
gülüşlərdə yaşanır. Romanın sonuna doğru Nəcib Suadın əllərindən və titrəyən gözlərindən öpərək
bu eşqə vida edir.
"Eylül” qəmli bir eşq romanıdır. Bu eşq, gözlərdə
başlayıb gözlərdə yaşanan və yenə gözlərdə bitən, vüsalın olmayacağını bilə-bilə,
yenə də ürəklərə söz keçirəmədikləri üçün yaşanan, duyğusal səviyyədə qalaraq
saflığını qoruyan, fiziki münasibətə daşınaraq kirlənməyən güclü bir məhəbbətdir.
Sevgilərini bu dünyada yaşama imkanı olmayan Nəcib ilə Suad romanın sonunda
yanaraq can verirlər. Bir mənada, məhəbbətlərini öldükdən sonra başqa bir aləmdə
yaşamaqdadırlar.
Romanın
"Eylül”, yəni "Sentyabr” adlandırılmasının səbəbi nədir? "Eylül” sözü simvolik
mənada istifadə olunmuşdur. Sentyabr payızı, saralmış, qurumuş, tökülən
yarpaqları xatırladır. Təbiətdəki canlılığın yavaş-yavaş qeyb olduğu aydır
eylül. Kimi zaman isə hüzünü, ayrılığı, xəstəliyi, ölümü xatırladır bizə. Qara
qışın xəbərçisidir bəzən də.
Romanda
Suad ilə Nəcibin bahar mövsümündə başlayan dostluq münasibəti yay mövsümü
boyunca inkişaf edərək sevgiyə dönür. Ancaq qadağan olunmuş eşqin yaratdığı
qayğılar, sıxıntılar, mümkünsüzlüklər bu münasibətin yönünü payıza-qışa
çevirir.
Nəcib
ilə Suad arasında dillə açıqca söyləməyə cəsarət edilməyən duyğular musiqi
vasitəsilə ifadə edilir. Bir-birlərinə qarşı duyduqları sevgini gözləriylə,
musiqiylə ifadə edirlər. Nəcib-Suad məhəbbəti qadağan olunmuş bir eşqdir. Cəmiyyət
tərəfindən qəbul olunmayan bir sevgidir. Nəcib ilə Suad vüsalı olmayan bir eşqi
nəticəsi olmayacağını bilə-bilə yaşayırlar. Musiqinin yaratdığı xəyali aləmdə
qorxu, tədirginlik, qanunlar, ictimai qınaq, cavabdehlik, məsuliyyət kimi
sanksiyalar yoxdur.
"Eylül”
romanındakı Suadın daxili monoloqunu təsvir edən bir nümunəyə nəzər salaq:
"Demək
ki, sevirdi, demək ki bir ildən bəri, bəlkə, bəlkə də daha əvvəldən, bəlkə illərdən
bəri sevir və bunu gizlədirdi... Nəcibin özünə qarşı bu qədər ciddi davranıb qəlbindəkiləri
açmamağı, onu ruhunun dərinliklərində gizləməsi, ürəyində istəməyərək hiss
etdiyi razılığa indi bir hörmət əlavə edirdi; bu hərəkəti o qədər səmimi, təmiz,
böyük edirdi ki... Bir dəfə başa düşülüncə tərəddüdlər, qorxular, şübhələr,
bunlar gəlib keçən, gəldikləri zaman belə bu etibarı yox etməyən qara buludlar
oldu; əsas olaraq, "O, məni sevir....”
Roman
22 bölümdən ibarətdir. Romanda Suadla evlərinə gəlib-gedən gənc bir qohumu
arasında gizli eşqdən bəhs edilir. Suad bir yandan həyat yoldaşına, digər
yandan isə Nəcibə qarşı duyduğu eşq arasında çırpınıb qalır. Məhməd Rauf
romanında gizli eşqdən yaranan çarəsizlikləri, bu iki aşiqin psixoloji
hallarını, acılarını, sevinclərini, həyəcanlarını, vicdan əzablarını real bir şəkildə
əks etdirməyi bacarıb.
"Eylül” romanı faciəvi bir şəkildə sona çatır.
Romanın sonunda evdə yanğın çıxır, hər kəs çölə qaçır, lakin Suadı tapmır. Tam
bu anda Nəcibin faciəsi başlanır. Nəcib ya içəriyə girməyib sağ-salamat
qalacaq, fəqət sevdiyi qadını itirdiyi üçün könlü yanıb qovurulacaq, ya da içəriyə,
yanan evə girib özü də Suadla birlikdə yanacaq. Nəcib özünü alovlar içərisinə
atır və bu dünyada yaşaya bilmədiyi məhəbbətini başqa bir aləmdə yaşayacağına
ümid edir.
Romanda
araşdırılan mövzulardan biri də evlilikdir. Məhməd Rauf, ruhsal yöndən bir-biriylə
uyuşmayan, aralarında zövq ortaqlığı olmayan cütlüklərin evliliklərinin sağlam
təməllərə dayanmadığı üçün zamanla dağılmağa məhkum olduğunu göstərməyə
çalışmışdır. Yazıçı romanda Sürəyya ilə Suadın evliliyinin doğru olmadığını
bildirir, çünki onların heç bir ortaq cəhəti yoxdur. Sürəyya Suadla maraqlanmır,
öz uşaq həvəslərinin ardınca düşür. Qayıq və dəniz onun hər şeyidir. Suad isə
musiqini sevir. O, pianino çalarkən Sürəyya sıxılır və çölə qaçır. Yazıçı Sürəyya
Suad evliliyini tənqid edir, səhv cəhətlərini göstərir. Məhməd Raufa görə ideal
bir evlilikdə əsl vacib olan şey tərəflər arasındakı zövq ortaqlığıdır. Suad və
Nəcib arasında zövq ortaqlığı olduğu üçün qısa bir zamanda yaxınlaşırlar,
bir-birlərinə aşiq olurlar. Suad axtardığı mehribanlığı, dostluğu, sevgini Nəcibdə
tapır.
Romanın
əvvəlində Nəcib evliliyə qarşıdır. Evlənməkdən həddindən artıq qorxur. Nəcib
keçmişdə çox sayda pul düşkünü və evli qadınla münasibət yaşamış, bu münasibətlərdən
dərin yaralar almışdır. Nəcibə görə ən namuslu qadınlar belə, saflıq maskası
altında gizlənərək ərlərinə xəyanət etməkdədirlər. Nəcibin qadınlar haqqındakı
bu mənfi düşüncələri Suadı tanıdıqdan sonra dəyişir. Evlənəcəyi qadının tam
Suad kimi olmasını istəyir. Nəcib, Sürəyya-Suad evliliyini yaxından izləyir.
Münasibəti canlı tuta bilmək üçün davamlı Suadın buna səy göstərdiyini, Sürəyyanın
laqeyd davranışlarıyla Suadı yalnız qoyduğunu, hər keçən gün Suadın ürəyinin
yağının əridiyini görür.
Yazıçının
romanda tənqid etdiyi digər bir ailə Sürəyyanın bacısı Həcər ilə Fatin
cütlüyüdür. Həcər xarici görünüş baxımından Suaddan daha cəlbedici bir
qadındır. Lakin daxili gözəllik baxımından Suadla ölçülə bilməz. Həcər son dərəcə
boşboğaz, bəsit bir qadındır. Fatinlə sırf atası istədiyi üçün evlənmişdir.
Ərinə qarşı ürəyində ən kiçik bir həyəcan, sevgi, eşq yoxdur. Evin önündən keçən
yaraşıqlı gənc oğlanlara baxar, onlarla bağlı xəyallar qurar. Ərinə sədaqət
göstərməz. Eyni şəkildə Fatin də xaraktercə olduqca zəif bir tipdir. Həyat
yoldaşına qarşı ürəyində heç bir sevgi yoxdur.
Nəcib-Suad
sevgisinin ilk günlərində çıxılan bir gəzintidə, Suad dalğın və hüznlü bir şəkildə
ətrafını seyr edər. Çinar ağaclarından düşən saralmış, qurumuş yarpaqların
yaratdığı payız mənzərəsi ilə öz hüznlü, həyəcansız daxili dünyası arasında bənzərlik
görür. Suad ömrünün bahar və yay mövsümlərinin geridə qaldığını, bundan sonra bədbin,
həyəcansız qış mövsümünün yaşanacağını, bunun qaçılmaz olduğunu düşünür. Özünün
də ətrafındakı yarpaqlar kimi saralıb-solacağını, çürüyəcəyini düşünür. Suad
bir mənada həyatının "Eylül” (sentyabr) ayını yaşamaqdadır. Bundan sonrakı
mövsüm isə qışdır.
Romanda
diqqət çəkən digər bir mövzu "musiqi”dir. Sürəyya və Suad evlilik bağı ilə
bir-birlərinə bağlıdır, lakin ruhsal mənada bir-birinə bənəzmirlər. Birisinin
zövq aldığı şeydən digəri sıxılır. Suad musiqini, pianino çalıb mahnı oxumağı
sevir, Sürəyya isə dənizdən, yelkənə minib dənizdə gəzməkdən zövq alır. Sürəyya
dənizdəykən Suad evdə tək qalır, sıxılır... Yazıçı, ortaq zövqü olmayan ər-arvad
arasında psixoloji mənada bir uzaqlaşmanın qaçılmaz olduğunu göstərməyə
çalışır. Suad yalnızlığını musiqi və Nəciblə unutmağa çalışır. Başlanğıcda
musiqi Suad və Nəcib üçün bir əyləncədir. Eyni şeydən xoşlanmaları, eyni
parçalara heyranlıq duymaları zamanla yaxınlaşmalarını təmin edir. Suad hər keçən
gün ərindən bir az daha uzaqlaşır. Özünü yalnız, həyəcansız, bədbin hiss edir.
Eyni şəkildə Nəcib də keçmişdə fiziki münasibətlərdən yorulmuşdur. Bu nöqtədə
musiqi, real dünyanın sıxıntılarından, pisliklərindən qaçıb sığındıqları bir
liman olur. Nəcib ilə Suadın pianinoda çalıb-oxuduqları parçalar, tamamilə Qərb
musiqisinə aiddir. Udun yerini pianino almışdır. "Sərvət-i fünun”çular sadəcə
musiqi sahəsində deyil, hər mövzuda qərbi nümunə seçmişdilər.
"Eylül” romanında işlənən digər bir mövzu isə
"dəniz vurğulunğu”dur. Suad Sürəyya ilə birlikdə dəniz qırağında gözəl bir
villaya köçdükdən sonra vaxtının çoxunu dənizdə keçirir. Bir uşağın anasına
olan həddindən çox bağlılığı kimi, Sürəyyanın dəniz sevgisi, vurğunluğu da
olduqca güclüdür. Sürəyya üçün dəniz, adətən bir sevgidir, eşqdir, sevdadır. Söhbət
sırasında dənizdən söz açıldığında, Sürəyya coşar, həyəcanlanar, böyük bir
zövqlə dənizi, dalğaları, gəmiləri, yelkən yarışları, balıq tutmaq haqqında həvəslə
danışardı. Sürəyyanın dənizə olan sevgisi arvadına qarşı etinasız yanaşmasına, onu
unutmasına səbəb olur. Suad həyat yoldaşı ilə birlikdə dənizə getmək istəyir,
lakin baş dönməsi və ürək bulantıları buna imkan vermirdi. Əri dənizdəykən Suad
evdə yalnız qalır. Nəciblə birlikdə pianino çalırlar. Sürəyya özünü bu yükdən qurtardığı üçün Nəcibin
Suad ilə maraqlanması xoşuna gəlir. Suadın evdə yalnız qalması, sıxılması Sürəyyanı
maraqlandırmır. Onu maraqlandıran, həyəcanlandıran şey dənizdir, Suad ikinci
planda qalır.
Beş
illik evli bir qadın olan Suadın özünü yalnız və bədbin hiss edərək evlilik
haqda düşünməməsini, sevgini və həyəcanı başqa qollarda axtarmasının əsas səbəbi
Sürəyyanın dəniz vurğunluğudur.
Nəsr
sahəsində Məhməd Rauf sadəcə ədəbi əsər verməklə yetinməyərək, sevmiş, hiss
etmiş, yaşamış və bütün yaşadıqlarını ədəbiyyata köçürmüşdür. Çox zaman qəhrəmanların
öz duyğu və düşüncələrini nəql etmək üçün bir vasitəçi olaraq istifadə
etmişdir. Bu səbəblə də, "Eylül” romanındakı Nəcib obrazı yazıçının özü olduğu
iddia edilir.
"Eylül”
romanında təbiət hadisələrini əks etdirən əsərdir. Xüsusilə də, Boğaziçindəki gəzintilər
Suad və Nəcibin duyğularının inkişafında və möhkəmlənməsində təbiətin əsas rol
oynadığını da göstərməkdədir. Həmçinin, əsərin adının mövsüm dəyişikliyini
özündə birləşdirən bir ay adı olması maraqlı detaldır. Eylül yay mövsümünün
qışa çevrilməsi kimi Boğaziçində yetişib cücərən bu eşq ağacının saralıb
solmasının bir simvoludur.
Aydan UMUDOVA