Türk düşüncəsinin əzəmətli abidəsi
Türk dünyasının böyük dühası İsmayıl bəy Qaspıralı (1851-1914) mədəniyyət
tarixində misilsiz xidmət göstərmişdir. Onun naşiri olduğu, XIX əsrin sonu, XX
əsrin əvvəllərində çapdan çıxan "Tərcüman” qəzeti türk xalqlarının düşüncəsində
əzəmətli yer tutur. Bu il aprel ayında "Tərcüman” qəzetinin 135 illiyidir.
"Tərcüman” qəzetini İsmayıl bəy Qaspıralının ən böyük əsəri adlandıran
böyük mütəfəkkir Yusif bəy Akçura yazmışdır ki, "Tərcüman” qəzeti otuz ildir
məsləyini, fikrini əsla dəyişdirmədən, fasiləsiz davam edir. "Tərcüman” hər nüsxəsində öz məsləyini belə ifadə edir:
"Türk, Tatar, Azərbaycan, Kumuk, Noqay, Başqırd, Özbək, Sart, Tarança, Kaşğari,
Türkmən və sair adlarla bilinən türk qövmlərinin cümləsi arasında yayılmış və
məlum olan "Tərcüman”, müsəlmanlar arasında maarifin intişarına və İslam
məktəblərinin islahına çalışır. Sadə və açıq, hər kəs anlayacaq surətdə qələm
işlədir”.
Türkiyənin görkəmli ictimai xadimi Ziya Gökalp Mirzə Fətəli
Axundzadəni və İsmayıl bəy Qaspıralını
Rusiyada yetişən iki
böyük türkçü adlandırmışdır.
Mirzə Fətəli Axundzadənin "Azəri Türkcəsində
yazdığı özünəməxsus komediyalar, bütün Avropa dillərinə çevrilmişdir. Krımda
"Tərcüman” qəzetini çıxaran
İsmayıl bəy Qaspıralının Türkçülükdəki
prinsipi "dildə, düşüncədə
və işdə birlik”
idi "Tərcüman” qəzetini şimal türkləri anladığı qədər, şərq türkləri
ilə qərb türkləri də anlardı. Bütün türklərin eyni dildə birləşə biləcəyinə, bu
qəzetin varlığı canlı bir arqumentdir”.
"Tərcüman” qəzeti bütün türk
xalqlarının maariflənməsinə çalışmış, onların dilinin, mədəniyyətinin təbliğinə
xidmət etmişdir. Yusif bəy Akçura "Böyük Türklük” nəzəriyyəsindən bəhs edərkən
İsmayıl bəy Qaspıralının və "Tərcüman” qəzetinin rolunu yüksək
dəyərləndirmişdir. Bu nəzəriyyəni gizli bir surətdə ilk əvvəl meydana
çıxaran, əski Krım xanlarının bugünkü tərk olunmuş və unudulmuş, adətən
dünyadan ayrı və uzaq kimi yaşayan kiçik paytaxtlarında, həftədə bir dəfə
intişar edən balaca bir qəzet olmuşdur. Otuz il əvvəl Bağçasarayda çıxmağa
başlayan bu kiçik qəzet "Tərcüman”dır. "Tərcüman”ın baş redaktoru və naşiri isə
Krım mirzələrindən İsmayıl bəy
Qaspıralıdır. İsmayıl bəy, bütün türk aləmini göz önündə tutaraq, ona görə
çalışdı. "Tərcüman”a görə, Kazan tatarları, Orta Asiya sartları, tarançılar filan
yoxdur. Bir dinə inanmış, bir dil ilə danışan türklər vardır. "Tərcüman” məhəlli
türk ləhcələrinin üstündə ümumi bir
türk dilinin öyrənilməsini tövsiyə edir. İsmayıl bəyin Türklüyə etdiyi böyük
xidmətlərdən birincisi, heç şübhə yoxdur ki, milli ibtidai məktəblərin Rusiya
türkləri arasında yayılması olmuşdur.
AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədov
"Tərcüman” qəzetinin nəşrinin ilk dövrlərində Rusiyanın türkdilli
xalqlarının tərəqqisi, maarifçilik ideyaları və s. bu kimi məsələləri təbliğ etdiyi üçün rəğbət qazandığını qeyd etmişdir. Alim, qəzetin
müsəlmanlar arasında geniş yayıldığını, nəşrdə Azərbaycan haqqında yazıların
müəlliflərinin əsasən M.Sidqi, Eynəli Sultan, Ə.Gəngərli, Firudin bəy Köçərli,
Ömər Faiq olduğunu yazmışdır.
İsmayıl bəy Qaspıralının məşhur araşdırıcısı Sabri Arıkan "İsmayıl
bəy Qaspıralıya görə "Dildə-Fikirdə-İşdə Birlik” nə üçün şərtdir” adlı yazısında
onu, gələcəyi çox yaxşı görmə qabiliyyətli, səbirli kimi xarakterizə etmiş,
çox ehtiyatlı məziyyəti ilə "Tərcüman”ın bu dövrədə senzuraya toxunmadan
çapını təmin etdirdiyini göstərmişdir. İsmayıl bəy Qaspıralı 1905-ci ildə,
bəziləri buna islahat, bəziləri inqilab
deyir, məşruti idarəyə keçiddən, bəzi hürriyyətlərin tanınmasından sonra
zəmin yaradığını görərək, yazılarında düşüncələrini, fikirlərini və
hazırlanmasını istədiyi şeyləri daha açıq bir şəkildə yaymağa başlamışdır. O
tarixə qədər rusca çıxardığı bir səhifəni də ixtisar edərək, bütün
"Tərcüman”ı türkcə çap etdirmişdir. İsmayıl bəy Qaspıralı etmək istədiyini,
ideallarının nə olduğunu, hansı hədəfə varmaq istədiyini yazılarında açıqca,
dəfələrlə bildirmiş, israrla anlatmışdır.
Göründüyü kimi, İsmayıl bəy Qaspıralının dərc etdiyi "Tərcüman”
qəzeti müasirləri tərəfindən yaxşı qarşılanmış və təbliğ edilmişdir. Bu, öncə
onların da eyni amal, məqsəd uğurunda çalışmaları, türk xalqlarının düşüncə tarixində
böyük xidmət göstərmələri ilə əlaqədardır.
Azərbaycanın ictimai xadimi, yazıçı, jurnalist Cəlil Məmmədquluzadə
(1866-1932) də belə şəxsiyyətlərdəndir. Onun irsinin görkəmli
araşdırıcısı, akademik İsa Həbibbəyli Cəlil Məmmədquluzadənin redaktorluğu ilə
nəşr olunmuş "Molla Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, Qafqaz
xalqlarının, Avropa və Şərq ölkələrinin həyatı, milli azadlıq mübarizəsinin
əksini tapdığını qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə 110 il öncə - 1908-ci ildə "Molla Nəsrəddin”
jurnalında dərc edilmiş "Tərcüman” qəzetinin çapının 25 illiyi münasibətilə
"Milli bayram” adlı məqaləsində, "bir
müsəlman qəzetinin faydalı və səmərəli bir yolda 25 il davam etməyi nəinki
Rusiyada, bəlkə bütün dünyada əvvəlinci dəfə görülən bəxtiyarlıqlardan”
olduğunu yazmışdır. Görkəmli yazıçı göstərmişdir ki, mətbuat aləmində 25 il qələm çalan böyük
yoldaşımız İsmayıl bəy Qaspıralı
həqiqətən bəxtiyardır: "İsmayıl bəy 25 il çalışıb min zəhmətlə əkdiyi toxumun
meyvəsini fərəh və şadlıqla görür. İsmayıl bəyin millətimizə, insaniyyətə
etdiyi böyük-böyük xidmətləri burada saymaq bizim üçün çox çətindir. İsmayıl
bəy mahir həkim kimi millətimizin dirilməyini məktəbdə, maarifin nəşrində
gördü: qüvvətinin ən çoxunu bu yolda sərf etdi. Üsuli-cədidəsini, üsuli-cədidə
kitablarını Bağçasaraydan Çinə, Kazandan İrana qədər nəşr etdi”.
XX əsrin əvvəllərində Türk xalqları arasında sözlər kimi terminlərin
də ortaq olmasına, yəni bütün türklərin ortaq bir ədəbiyyat və elmi dilinin
olması məsələsi diqqət çəkir. Belə ki, 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci
Türkoloji Qurultayında öz dillərində - türkcə, tatarca, özbəkcə, çuvaşca, başqırdca,
qazaxca və b. türk dillərində çıxış edən alimlər bir-birlərinin danışıqlarını
başa düşürdülər. Bu dövrdə bütün türk xalqları bir-birlərinin dillərini
anlayırdılar.
"Bir qövmü udmaq üçün
parçalamaq lazımdır” mülahizəsini göstərən
Ziya Gökalp milləti parçalamaq üçün də öncə onun dilini bölüb parçalamağın
zəruri olduğunu, bunu edənlərin bəzilərinin bilərəkdən, bəzilərinin isə bilmədən
etdiklərini bildirmişdir: "Türk dili məhz bu yoldan parçalanmağa, birdən artıq
ədəbiyyatlar yaranmağa başlandı. Bu durumun təhlükəsini duyan Qazi Rzaəddin və
Musa Bigiyev əfəndilər kimi türkçülər yazılarını həmişə ümumi türkcədə yazmağa
davam etdilər. Krımda çap edilən "Tərcüman” qəzeti də ənənəvi "fikirdə birlik,
dildə birlik, işdə birlik” prinsipini sürdürür”.
Sabri Arıkan İsmayıl bəy Qaspıralının hər birliyin təməli və böyük
sərmayə kimi dil birliyi məsələsi üzərində geniş dayandığını göstərmişdir.
Alim fikrini əsaslandırmaq üçün "Tərcüman” qəzetinin "Rusiya müsəlmanlarının
tərəqqisi” adlı məqaləsini təqdim etmişdir: "Ümumi ədəbi dili olmayan millət,
millət sayılmır. Türk övladlarından olan tarançe, sart, özbək, qırğız, qazax,
kumuk, noqay, Azərbaycan və sair tayfalar türkcə danışdıqları halda,
şivələri başqadır. Bir-birlərini çətinliklə anlarlar. Bu hal birləşməyə,
birliyə, bilgilərin, elmlərin hər kəsə duyurulmasına, tərəqqiyə, ədəbiyyata,
dostluğa və qaynaşmağa əngəldir.
Buna görə ən əvvəl və ən ziyadə hamımız üçün ehtiyac və lüzumlu
olan, ümumi dil, ədəbi türkcə dildir. Buyurun, mərhəmət edin qardaşlar, buna
ayrıca əzmlə çalışaq. Bu iş lap o qədər qalibiyyət deyilsə də, çarəsi tapılmaz
və müşkül də deyildir. "Tərcüman” qəzeti Bağçasaraydan ta Kaşğara qədər
oxunduğu, yəni anlaşıldığı halda, dillə
birləşmənin mümkün olduğuna böyük dəlildir.
İyirmi beş ildən bəri əziz millətimə əldən gəldiyi qədər acizanə
xidmət etdim. Bu sayədə ən böyük nişan, aldığım "Təşəbbüs və Sebat” medalıdır.
Ömrümün qalan illərini, dil birliyinə fikir birliyinə və iş birliyinə fəda
edəcəyəm”.
İsmayıl bəy Qaspıralının mədəniyyət tarixindəki fəaliyyətini yüksək
qiymətləndirən Cəlil Məmmədquluzadə qeyd etmişdir: "İndiyə qədər millətin ehtiyacını,
gələcəyini haqqı ilə nəzərə alıb ciddi və səmərəli yolda çalışan, türk
millətinin içində birinci dəfə İsmayıl bəy çıxdı. İsmayıl bəyin böyüklüyünü,
xidmətini tarix və gələcək bizdən daha yaxşı tədbir edəcək və adını qızıl xətlə yazacaq, bizsiz də o
uca mərtəbəsinə çatacaq.
Beləliklə, İsmayıl bəy Qaspıralının 135 il öncə dərc etdirməyə
başladığı "Tərcüman” qəzeti türk xalqlarının maariflənməsində, düşüncəsinin
yüksəlişində əvəzsiz xidmət göstərmiş, tarixdə özünəməxsus iz qoymuşdur.
Aytək
Zakirqızı,
fəlsəfə doktoru