Transestetik vəziyyət üçün rekviyem
"Kaspi” qəzeti "Müzakirə” adlı
layihəyə start verib. Layihə müddətində ədəbiyyatşünasların yeni çıxan əsərlər
barədə məqalələri dərc olunacaq. Layihənin məqsədi yeni nəşr edilən kitabları
oxucuların diqqətinə çatdırmaqdır. Müzakirə olunacaq kitab yazıçı Əlabbasın
"Şəbi-hicran” hekayə və povest kitabıdır. Ədəbiyyatşünaslar kitabdakı 4
hekayə– "Gəlin”, "Qul, "Ovçu”, "Arvanada dəfn”
hekayələrini təhlil edəcəklər. Bu layihədən ədəbi tənqidçi Ülvi Babasoyun "Transestetik
vəziyyət üçün rekviyem”
məqaləsini təqdim edirik:
Yüksək texnologiyalar dövründə istənilən bir orqanizm, sistem, şəbəkə
bütün neqativ elementləri ilə çevrilmə hadisəsi yaşaya bilər. İnsan bədəni
sadə, müdafiəsiz elementlərin tərkibinə çevrilərsə, virus öz aktivliyini
artırır. Fiziki və pataloji xəstəliklərdən doğan fraktal, rəqəmsal vəziyyət
mənəvi ekologiyanı da pozur. Çünki kompüterlər, elektron maşınlar bir
abstraktlaşdırma prosesinə, virtual maşınlar və ruhsuz bədənlərə rəvac
verir. Viruslar forma və məzmuna eyni
anda təsir göstərir. Klassik tibb bədəni bir forma kimi deyil, formul olaraq
hazırlayan epidomoloji patologiyaya qarşı artıq heç bir şey edə bilmir. Xərçəng
xəstəliyi genetik quruluşu yaxşı işləməyən orqanizmlərdə öz əksini tapır.
Kompleks şəkildə bir xəstəlikdir xərçəng. Mediatik populizm, yalan vədlər və
məişət qayğıları ilə formalaşan aqressiv və depressiv cəmiyyətin hiperreal
vəziyyətidir bu. Əlabbasın əsərlərində məkan psixologiyası həmin aqressiv və
depressiv cəmiyyətin üzvü olan təhkiyəçinin
pessimist ovqatlı nitqində əks olunur.
Əlabbasın hekayələrində interpsixologiya mənəvi tarazlığı pozulmuş, patoloji
səviyyədə nevroza çevrilən xarakterlərin yaradılmasına şərait yaradır.
"Arvanada dəfn”, "Qul”, "Gəlin” və "Ovçu” hekayələrində təsvir olunan məkanlar
eyni forma və məzmunu bölüşür. "Ovçu” hekayəsində həbsxana, qəsəbə həyatının
monotonluğu, şəhərdəki korrupsiya, insan alveri və həyatı, yaşamaq haqqı
əlindən alınan Əfrayılla Sənubərin əldən çıxan, puç olmuş gəncliyi dərin
psixologizmə əsaslanan səhnələrlə zəngindir. Əfrayıl 50 yaşında nə geri qayıda
bilir, nə də ki, gələcəyə ümidlidir. Eləcə baş girələyir. Ona vəd olunan pullar
haqqında düşünmək də, ev-eşik almaq xülyası da təsəllidir. Hər şeyini itirmiş
bir insanın ovunmaq, unutmaq və unudulmaq istəyidir. Əfrayıl özünü, sevdiyi
qadını və çərlədib öldürdüyü atasını unutmaq üçün hər yola əl atır. Pulla
başqasının yerinə həbs yatmaq, insan öldürmək Əfrayıl üçün özündən və
reallıqdan qaçışın mutantlaşmış formasıdır. Əsərin açıq, publisistik məzmunda
nəql edilən hissələri isə estetik simmetriyanı pozur. Ancaq hekayənin sonlarına
doğru müəllif bu metoddan üz döndərir. Təsvir və təhkiyə çıxılmaz vəziyyətdə
qalan, arzu illüziyalarında can verən Əfrayılın mənəvi orqanizmində xərçəngin
yarandığını göstərən səhnələrə yönəlir. Təsvirin bütövlüyü mətnin semantik
əhatə dairəsini genişləndirir: Qanunun, dürüstlüyün və demokratiyanın yerini
anarxiya alarsa, fərdlər kütləvi bir deqradasiyanın kəskin simptomları
qarşısında tab gətirə bilməz. Əlabbas "Ovçu” hekayəsində belə dəqiq və həqiqət
duyğusu ağır və cəsarətli olan vəziyyəti sənətə, bədii sözə çevirə bilir.
"Gəlin”
hekayəsində əri Veys həbsdə, qayınatası Fəzl xəstə yatağında olan gəlinin
həyatında baş verən mənəvi dəyişiklik təsvir edilir. Veys qumara qurşanandan
sonra evindən xəbəri olmur. Ailəsini və hətta özünü unudur. Daha sonra həbsə düşür. Fəzl kişi isə
bir müddət sonra vərəm xəstəliyinə yoluxur. Həmçinin nəvələri də Fəzllə
birlikdə vərəm olur. Gəlin üçün tək əlac özgə yollara əl atmaqdır. Nəhayətdə
Fəzl utancından başıaşağı və dişini dişinə sıxıb xəstə yatağında ömür çürüdür.
Başını dik qaldıra bilmir. Əlabbas gəlinin düşdüyü vəziyyəti çaparaq bir üslubda nəql edir. Gəlinin pis
yola düşməsi üçün ciddi səbəb var. Övladını xəstəliyin məngəsənəsidnən xilas
etmək istəyi. Ancaq səbəbə qədər olan
səhnələr bütöv təsvir, dialoq və təhkiyəyə əsaslanmır. Daha çox xarakteristika,
məlumat səciyyəlidir. Gəlinin özü üçün təsəllilər uydurduğu səhnələr isə güclü
psixoloji detallarla bütöv, tam məna estetikası ilə yaradılır. Səhnənin şok
effekti həqiqətin eybəcər bayağılığıdır. "Gəlin” hekayəsində də qaranlıq,
ümidsiz və ruhsuz bir toplumun məkanı, həyat mərtəbəsi mövcuddur.
"Qul”
hekayəsinin qəhrəmanı Tahir də ovçu Əfrayıl kimi "gözlə görünən tanrının” –
pulun qurbanıdır. Daha doğrusu, dürüstlük və təmiz vicdan ona baha başa gəlir.
Rüşvət və al-verin olduğu bir təhsil mühitində işləyən Tahir müəllim
şər-böhtan, şantaj, hədə-qorxu ilə işdən uzaqlaşdırılır. Əlabbas demək istəyir
ki, Tahir müəllim kimi ziyalıların yerini əqidəsiz işbazlar tutur. Cəmiyyət
ziyasız, işıqsız adamlarla dolub-daşır. Tahiri ən iyrənc yollarla təhdid
edirlər. Onu ailəsi, arvadı ilə qorxudurlar. Artıq işsiz qalan Tahir qul
bazarına üz tutur. Hər gün bir ümidlə qul bazarına gələn insanların ümumi
vəziyyəti şeiriyyətli, duyğulu bir üslubda təsvir edilir. Onları bu günə
salanlar isə villalarda, göydələnlərdə kef çəkirlər. Həqiqət duyğusu yenə işə
düşür. "Qul” hekayəsi ictimai gerçəkliyi göstərir. Sosial yöndən təhlilə rəvac
verir. Janr, struktur və forma baxımından isə
yeni deyil.
Tahir qul
kimi işləməyə getdiyi evin xanımı Gülşənlə qarşılaşır. O Gülşən ki, hələ illər
əvvəl onu ilk dəfə görəndə "əgər ərdədirsə, ərdən boşatdırıb, nişanlıdırsa,
nişanını qaytartdırıb alacaq, amma alacaq, mütləq alacaq bu qızı”, demişdi.
Gülşənin Tahiri qul görkəmində görməsi onun üçün ölümə bərabər olur. Ancaq
ehtiyac Tahiri məcbur edir ki, Gülşəndən pul alsın. Ərindən xəbərsiz Tahirə pul
verən Gülşən də əlacsızdır. Ömrü hədər olub. Tahir arvadı vəfat edəndən sonra
həyatını uşaqlarına həsr edir. Onlar üçün qul bazarına belə gedir. Artıq dövran
Gülşənin çopur əri kimilərin dövranıdır. "Qul” hekayəsində Tahir-Gülşən, "Ovçu”
əsərində Əfrayıl-Sənubər xətti ümidsizlik bucağında kəsişir. Yazıçının daxili
ovqatı, pessimist əhvalı da mətnlərə təsir edir. Əlabbas biblioqrafik cizgiləri
mətnə yükləməyi bacarır. Ancaq bəzi məqamlarda təhkiyəçinin hadisə və obrazlar
haqqında bədbincəsinə verdiyi məlumat və şərhlər yerinə düşmür. Əsərin
dinamikası, temperamenti zəifləyir. Elə məqamlar da var ki, müəllif unikal
poetik passajlar yaradır. "Ogünkü görüş onun üçün bütün zamanların iki ən
bənzərsiz ətrinə: uzaqdan gələn təzə bişmiş təndir çörəyinin, bir də
quraqlıqdan sonra azca yağış üzü görən torpağın iyinə hələ yad nəfəsi dəyməyən
ləblərin də ləzzətini qatdı”.
"Arvanada dəfn”
hekayəsində ilkinliyə, təbiiliyə qayıtmaq arzusunun proyeksiyası mövcuddur.
Hekayədə yığcam və dinamik hadisələr, təbii və dolğun xarakterlər "emprik
təhkiyəçi” tərəfindən nəql edilir. Əlabbasın ən uğurlu mətnlərindən biridir.
"Arvanada dəfn” hekayəsinin estetik kəşfi budur: Artıq gözəllik duyğusu, təbii,
xətərsiz ünsiyyət və emosional münasibətlərdən doğmur. "Tarixi inkişaf” adlanan
yadlaşma, cılızlaşma və ilkin kimlikdən uzaqlaşma prosesindən əmələ gəlir.
Həyatın yenilənən idilliyası hər şeyi və hər kəsi özünə tabe edir. Artıq
sənətin və həyatın kollektiv və utopik məzmunda arzuladığı reallıq öz yerini
əlacsız, ekzistensial eqoizm davasına verib. İndi forma məzmunu əvəz edə bilir.
Arvanada bir-iki şil-şikəst, əldən düşmüş qocadan başqa kişi qalmayıb. Dəfn
zamanı ölünü qadınlar yuyub-kəfənləməlidir.
Soy-kökə
bağlılıq, valideyn-övlad münasibətlərindəki məhrəmliyin pozulması "ürəyim
qalxır” söhbətində gizlənib. Yüksək texnologiya, "Iphone” dövrünün insanlarını
qınamaq mümkündürmü? Zaman sürətlidir. Məişət qayğıları həyatın ən zəruri amal
və əməlidir. Mühit və şərait hər kəsin başını qatıb. Karyera, pul, şəhərdə
olmaq arzusu və yaşamaq qovğası. Bütün
bu işlərin arasında ilkinliyə, gözəlliyə çağıran modern dövrün arxaik məzmunlu,
kövrək bir eşq dastanı da var. Xan və Gülgəzin eşq hekayəti. Övladları olmayan
Xan Gülgəzə deyir: "Səndən savayı bir şey dilədim ki, o
da verməsin”. Tanrıya və sevgiliyə məhrəm və nadir müraciətlərdən biridir.
Beləliklə, hekayələrin dördündə də yaşamaq üçün əlverişsiz mühitin
varlığı hökm sürür. Ancaq müəllifin, sənətin arzusu nizam, gözəllik və
harmoniya axtarışıdır. Sənətin estetik bayağılıq kanonlarına salındığı bir
dövrdə gözəllik duyğusuna zəruri ehtiyac duyuruq. Əlabbasın "Arvanada dəfn”
hekayəsi transestetik vəziyyətə iddiasız, təmkinli etirazdır. Ancaq Əlabbasın
hekayələrində var olan dolğun məzmun estetikası fərqli, yeni bədii strukturla
əvəz edilmir. Və bu vəziyyət müasir Azərbaycan nəsrində ən ciddi problemlərdən
biridir.
Ülvi
BABASOY