Tolstoyun Allaha və dinə münasibəti böyük müzakirə mövzusudur
"Sevdiyim
əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının ən çox sevdikləri əsər
haqqında söhbət açırıq. Budəfəki həmsöhbətimiz filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
yazıçı Pərvin Nurəliyevadır. Pərvin xanımın sevdiyi əsər Lev Tolstoyun "Hacı Murad” povestidir.
- Lev Tolstoyun "Hacı Murad” əsəri hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə sizin sevdiyiniz əsərdir?
– Təkcə "Hacı Murad” yox, Tolstoy qələmindən çıxan bir çox əsərlər ən sevdiklərim siyahısındadır. Əlbəttə, Tolstoyun ustalığı müzakirə mövzusu deyil. Dəfələrlə dünyanın müxtəlif yerlərində keçirilən sorğularda bütün zamanların ən yaxşı yazıçısı seçilən dahi klassik haqqında çox yazılıb, deyilib. Bir yandan maarifçiliyi, daha doğrusu mənəviyyatpərəstliyi, digər tərəfdən də insan uzmanı olması mənim üçün maraqlıdı. Amma həm də sənətdə didaktikanı sevmədiyim üçün məhz bu əsərini ən bəyəndiklərimdən biri saymaq olar. Tolstoy öz gündəliyində "Hacı Murad”ı yazmağa başlamasını belə qeyd etmişdi: "Özümdən gizlin əsər yazıram”... Məncə məhz bu əsərdə Tolstoy özünü ötüb keçə bilir, yəni o maarifçilik ideyasını bir az daha "gizlin” yazır... Məni də əsər məhz bu cəhəti ilə cəlb etmişdi və ötən il yazıçının yubileyi ərəfəsində cildlərini yenidən vərəqləyəndə, sevdiyim əsərlərinə təzədən qayıdanda bu povestə sevgimin daha bir səbəbini tapdım... Güclü cinsin nümayəndələrində dəyər verdiyim başlıca cəhət kişilikdir... Hacı Murad isə hansısa qəbul edilmiş qaydalara ayrı cür baxmağa sövq edir...
Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn
- Lev Tolstoyun "Hacı Murad” əsəri hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə sizin sevdiyiniz əsərdir?
– Təkcə "Hacı Murad” yox, Tolstoy qələmindən çıxan bir çox əsərlər ən sevdiklərim siyahısındadır. Əlbəttə, Tolstoyun ustalığı müzakirə mövzusu deyil. Dəfələrlə dünyanın müxtəlif yerlərində keçirilən sorğularda bütün zamanların ən yaxşı yazıçısı seçilən dahi klassik haqqında çox yazılıb, deyilib. Bir yandan maarifçiliyi, daha doğrusu mənəviyyatpərəstliyi, digər tərəfdən də insan uzmanı olması mənim üçün maraqlıdı. Amma həm də sənətdə didaktikanı sevmədiyim üçün məhz bu əsərini ən bəyəndiklərimdən biri saymaq olar. Tolstoy öz gündəliyində "Hacı Murad”ı yazmağa başlamasını belə qeyd etmişdi: "Özümdən gizlin əsər yazıram”... Məncə məhz bu əsərdə Tolstoy özünü ötüb keçə bilir, yəni o maarifçilik ideyasını bir az daha "gizlin” yazır... Məni də əsər məhz bu cəhəti ilə cəlb etmişdi və ötən il yazıçının yubileyi ərəfəsində cildlərini yenidən vərəqləyəndə, sevdiyim əsərlərinə təzədən qayıdanda bu povestə sevgimin daha bir səbəbini tapdım... Güclü cinsin nümayəndələrində dəyər verdiyim başlıca cəhət kişilikdir... Hacı Murad isə hansısa qəbul edilmiş qaydalara ayrı cür baxmağa sövq edir...
– Hacı Murada həm öz tərəfdaşları, həm də rəqibləri hörmət bəsləyirdi.
Sizcə, bu hörmətin əsasında onun hansı şəxsi keyfiyyətləri dayanırdı?
– Məncə, elə Qafqazlılara xas
olan mərdlik və kişilik xüsusiyyətləri. Bilirik ki, Tolstoyun lap əvvəldə
yazıçı olmaq fikri yox idi. Sadəcə rus xalqında və cəmiyyətində gördüyü
naqisliklərlə mübarizə aparmaq istəyirdi. Bir tərəfdən sadəcə əsilzadə insan
kimi səxavətli olub ondan imdad diləyənlərə kömək əlini uzadırdısa, digər tərəfdən
də daha böyük kütləyə xitab etməyi vacib bilirdi. Ona görə də yazmaq və əsərlərini
təbliğ etmək ən uyğun vasitə idi. Və bu mənada rus mühitində gördüyü
çatışmazlıqların əksini göstərmək və həm də bunları təbliğ etmək üçün ən uyğun
metodlardan biri Qafqaz mövzusuna müraciət idi. İnsan ailəsindən ötrü ölümə
hazırdır, ev yiyəsi qonağın şərəfini, ləyaqətini, sağlığını qorumalıdır, qadın
öz abrının-həyasının, kişi öz sözünün sahibidir, insan ölər, amma əqidəsindən
dönməz, dini birdir, gündə bir məzhəbə qulluq etmir – bütün bu sadaladığım
qaydalar Qafqazda bu gün qalmaqdadır. Az-çox sıradan çıxsa da... Amma hər halda
əsəri yazmazdan əvvəl Qafqazı, onun folklorunu və ümumiyyətlə Şeyx Şamil və
Hacı Murad mövzusunu dərindən öyrənmiş yazıçı məhz elə bu cəhətləri qabartmaqla
oxucusuna nümunə göstərirdi. Düşmənçiliyi də kişi kimi etmək bacarığını önə çəkirdi.
Və sizin sualınıza qayıdıb deyə bilərəm ki, Hacı Muradın hörməti bütün bunların
cəmi ilə bağlıydı... – Tolstoy povestdə əvvəlcə qardaşının yerinə əsgər getmiş sıravi
Avdeyevin ölüm səhnəsini, daha sonra isə Hacı Muradın qəhrəmancasına, həm də mənasız
ölümünü təsvir edib. Sizcə, Tolstoy bu iki fərqli ölümü əsərində göstərməklə nə
demək istəyirdi?
– Məncə, cavab elə sualın
özündədir. Ümumiyyətlə, əsəri oxuduqca Tolstoyun Hacı Murada sevgisini,
simpatiyasını, pərəstişini də ara-sıra hiss edirəm. Anna Kareninanın ölümünü
yazanda Tolstoy ağlayırmış... İstəmirmiş ölsün. Amma qəhrəman artıq yazıçının
"idarəçiliyindən” çıxıb öz "həyatını”, daha doğrusu ölümünü yaşamalı idi.
Görünür, Hacı Muradın da ölümü məhz belə olmalı idi. Özünəlayiq... Bir də mən
zamanla, daha doğrusu, hər dəfə yenidən oxuduqca başa düşürəm ki, Tolstoy
yaradıcılığında təsadüfi heç nə olmur... – Siz bu əsəri oxuyandan sonra Tolstoyun müharibə haqqındakı düşüncələrini
necə qiymətləndirdiniz? Sizcə, bu müharibəni, bu savaşı təsvir etməyinin əsl səbəbi
nə idi, "Hərb və sülh" kimi nəhəng bir əsər yaratmış yazıçını daha nə
narahat edirdi?
– Haqlısınız ki, "Hərb və sülh”
Tolstoy ideyalarının bir çoxunu özündə birləşdirir. Amma burda başlıca məsələ
Napoleonizm ideyasını izah etmək və kütlənin, çoxluğun, xalqın bir adamın qərarı
ilə, iradəsi ilə xoşbəxt olmayacağını göstərir. Yəni "hamı bir nəfər üçün”
ideyası Tolstoyun qəbul etmədiyi və hansısa fəhmlə duyduğu, öncədən gördüyü
problemdir. Zaman da onu haqlı çıxardı. Tolstoydan, "Hərb və sülh”dən sonra
Hitler, Stalinlərin insanlığa vurduğu ziyan, faciələr çox şeyi deyir. Və bu mənada
siz demiş, ürəyinin soyumayıb yenə müharibə mövzusuna qayıtması təbiidir. – Tolstoy Hacı Muradı təsvir edərkən müxtəlif detalları qabartmışdı.
Amma xüsusilə də, nə qədər mərd, mübariz olsa da, üzünün xeyirxah və uşaq kimi
olmasını təkrar-təkrar oxucuya çatdırır. Onun gözəl təbəssümünü, hətta Marya
Vasilyevna da çox bəyənirdi. Tolstoy qeyd edir ki, hətta artıq dünyasını dəyişmiş
Hacı Muradın üzündə də xeyirxah bir ifadə vardı. Sizcə, Tolstoy Hacı Murdın
xeyirxah görünüşlü olmasını niyə üzə çıxarırdı, axı o qəhrəman idi?
– Elə məsələ də bundadı. Hacı
Murad qəhrəman idi və zənnimcə məhz belə olmalı idi. Yəni siz dediyiniz kimi,
vuran, yıxan, mübariz, dönməz, amma eyni zamanda kövrək, həssas. Əsərdə Hacı
Muradın saat hədiyyə alanda uşaq kimi sevinməsi, yaxud anasının laylasını, mahnısını
xatırlayıb darıxması, qadınlara qarşı təmkinli, ağayana davranışı bu xarakteri
zənginləşdirən detallardı. – Belə bir deyim var ki,
Tolstoy "Hacı Murad"ı həmişəyaşar elədi! Sizcə, onun haqqında Tolstoy
əsər yazmasaydı da, o, tarixi bir şəxsiyyət kimi bu qədər populyar olardımı?
– Yox əlbəttə... Ümumiyyətlə
"sənət, yaxud həyat?”, "hansı hansından üstündür?”, "elm, yoxsa ədəbiyyat?”
sualları çox müzakirə olunur. Məncə çağdaş zamanda bunların sərhəddi itib. Amma
bütün hallarda ən gözəl ömür, ən "tarixi” şəxsiyyət belə ədəbiyyatın, sənətin
malına, qəhrəmanına çevriləndə əbədiləşir. Hələ üstəgəl bunu Tolstoy edibsə... – Belə bir fərziyə var ki, guya Tolstoy bu əsərdə Moskva ilə Qafqaz
arasındakı mürəkkəb münasibətləri işıqlandırır. Yəni povestin yazılma səbəblərindən
biri də budur. Bu barədə nə düşünürsünüz?
– Bunu istisna etmək olmaz.
Çünki Lev Nikolayeviç gənclik illərində Qafqazda hərbi xidmətdə olmuşdu və
burda gördüyü ədalətsizliklər, rus imperiyasının kiçik xalqların nümayəndələrinə
verdiyi zülmlər onu bir ömür boyu tərk eləmirdi. Gündəliklərində yazırdı ki, qəribədi,
biz hərbi xidmətdə olanda adamları incidirdik, əzab verirdik və buna görə
mükafatlandırılırdıq da hələ. Ona görə bir çox Tolstoyşünaslar, həmçinin də çox
bəyəndiyim tənqidçi Lev Aninnski "Hacı Murad”ı yazıçının "günah etirafı” kimi,
yaxud ona əzab verən mövzudan xilası kimi dəyərləndirirlər. Amma bütün tarixi,
bioqrafik, maarifçi ideyaları unutsaq, "Hacı Murad” əla prozadır... – Tolstoy "Hacı Murad" üzərində "Anna Karenina"nı
üzərində işlədiyindən daha çox işləyib. Axı Tolstoy kimi dahi yazıçını bu
povesti dəfələrlə redaktə etməyə nə vadar edirdi?
– Bildiyimə görə yazıçı bu əsər
üzərində təxminən 8 il işləyib və çoxlu redaktələr edib, nəticədə, məncə, bu
onun ən kobud desək, "lakonik” əsəri sayıla bilər. Həm də məsələn, elə bayaq
haqqında danışdığınız "Hərb və sülh”də böyük-böyük, səhifələrlə didaktik
parçalar var, burda isə yoxdur və bu cəhətiylə əsər mənim ruhumu oxşayır...
Çoxlu redaktələr etmək, mövzunu hər incəliyinə kimi işləmək baxımından bir az
paxıllığım tutur Tolstoya... – Ç.Aytmatov bu əsər haqqında yazıb: "Həm Hacı Muradın özü, həm
də naibləri elə dəqiq, elə gözəl təsvir olunub ki, elə bil əsəri oxuduqca
onları gözlərin önündə görürsən. Mən Hacı Muradın nəvə-nəticələriylə görüşüb
danışmışam. Onlar Tolstoyun Hacı Muradı dəqiq, olduğu kimi yaratdığını deyirdilər..."
Tolstoy başqa bir xalqın nümayəndəsi olan insanı necə bu qədər dəqiqliklə təsvir
edə bilib ki?
– Məncə, bunun bir neçə səbəbi var. Hər şeydən əvvəl
insan bütün xalqlarda və millətlərdə İNSANdır və Tolstoy mənim düşüncəmdə
insanı çox yaxşı tanıyır. Məsələn, eyni məntiqlə demək olar ki, Lev Nikolayeviç
kişidisə, Annanı necə hiss edib, duyub?! Amma Hacı Muradla bağlı başqa məqamlar
da var ki, Tolstoy bu tarixi hadisəni eşidən kimi qardaşına məktub yazmışdı bu
haqda və bütün lazımi materialları toplamağa başlamışdı. Ümumiyyətlə, daha öncə
də dediyimiz kimi Tolstoyun bir mövzunu dönə-dönə işləməsi, dəyişə-dəyişə
yazması, yaza-yaza pozması, ilkin mətnin üçdə bir hissəsini ixtisar etməsi
ayrıca mövzudur. "Hacı Muradı” da işləyəndə bir tərəfdən tarixi faktları, bir
yandan da Qafqaz xalqlarının folklorunu öyrənmişdi. Yazıçı üçün isə ən gözəl
hiss, duyum, ilham mənbəyi bilikdir, informasiyadır. Yazdığın mövzunu mükəmməl
bilincə hərtərəfli qələmə ala bilərsən... Tolstoyun isə bu məsələdə dəqiq rəqibi
yoxdur. – Bu povest Tolstoyun sağlığında çap olunmayıb. Yalnızca dünyasını dəyişəndən
sonra müəyyən ixtisarla nəşr edilib. Sizcə, Tolstoy niyə sağkən bu povestin çap
olunmağını istəmirdi?
– Səhv etmirəmsə, Kuprin söyləmişdi
ki, bu qoca ölümündən sonra da bizə dərs verdi, yəni ən yaxşı yazdığını sübuta
yetirdi. O ki, qaldı çap olunmamasına bunun bir çox səbəbləri ola bilərdi. Bəlkə
də, yazıçı əsəri hələ də redaktə etmək, bir az da cilalamaq istəyib. Eyni
zamanda mənim özüm üçün bir məqamın da əhəmiyyəti var. Lev Nikalayeviçin
hamımıza məlum olan sonluğunu, əsərinin yox, ömrünün sonluğunu düşünürəm və səbəblər
haqqında fikrə dalıram. Görünür, mənəvi durumu qaydasında olmayıb və o bəzi
izahsız hərəkətlər də edib. Kim bilir, bu əsəri üzə çıxarmaq istəməməsi, bəlkə
də, o silsiləyə daxildir... – Əsərin bəzi analizlərində Hacı Murad obrazının
yazılma səbəbi kimi dinin, etiqadın, inamın göstərilməsi kimi izah olunur. Hacı
Murad deyir: "Bax bu mənim əmmaməmdi! Bunu ona görə başıma qoymuşam ki,
ruhumu xilas edə bilim!" Tolstoy Hacı Muradı evinə, ailəsinə, torpağına sədaqətli,
etiqadlı bir adam kimi təsvir edib. Sanki əsərdə hər şey bir kənara, insanın
etiqadla, inamla yaşamağının üstünlükləri üzə çıxarılır, üstün tutulur və s.
Sizcə, bu qənaət nə qədər doğrudur?
– Tolstoyun Allaha və dinə münasibəti böyük müzakirə mövzusudur. Kilsənin
yazıçını lənətlədiyi hər kəsə məlumdur. Hətta bu gün yazıçı "bəraət” alsa belə,
yenə din xadimləri tərəfindən o qədər də sevilmir. İslam dinini qəbul etməsi
ehtimalı var, amma bunu dəqiq təsdiq edəcək fakt yoxdu məncə. Etiqadla, inamla
yaşamağın isə yalnız dinlə deyil bağlılığı. İnsan ümumiyyətlə nəyəsə, kiməsə, əllə
toxunduğuna, yaxud heç vaxt gözünə görünməyən birinə – fərqi yoxdu, inanmalıdı. O əmmamə məsələsini də yaxşı
xatırlayıram, məncə, bu, daha çox inanc məsələsidi... – Böyük Britaniya tədqiqatçısı Susan Leyton "Hacı Murad”la bağlı belə
deyir ki, əslində ruslar məhz bu əsərdən sonra özlərinə kənardan baxa bildilər
və Qafqaz insanını yenidən tanımalı oldular. Həqiqətənmi rusların Qafqazla
bağlı fikirlərinin müsbət formalaşmasında Tolstoyun və onun "Hacı Murad”ının
böyük rolu var?
– Mən Susan Leytonun fikrini
bir az da dəqiqləşdirərdim. Bu əsərdən sonra ruslar özlərinə kənardan baxmalı və
fərqləri görməli idilər. Ümumiyyətlə, təkcə Tolstoyun yox, elə Lermontovun da,
Bestujev-Marlinskinin də Qafqaz mövzusuna müraciəti bununla bağlı idi. Əlbəttə
bu sənətkarlar öz millətlərinə nifrət etmirdilər, amma hər halda Qafqazlılarda
gördükləri üstün keyfiyyətlər də "mane olmazdı”... Amma Qafqazla bağlı fikirlər
dəyişdimi, bunu demək çətindi. Axı Tolstoydan sonra elə həmin ruslar illərlə
Qafqaz xalqlarını əsarətin "başqa növündə” saxladılar və nələr etdiklərini də
tarix kitablarından bilirik... – Hacı Muradın Nuxada, indiki Şəkidə bir müddət nəzarət altında
qalması hissələrini oxuyanda istər-istəməz azərbaycanlı oxucunun könlü açılır.
Hər halda, dahi yazıçının və əfsanəvi qəhrəmanın sayəsində Azərbaycan şəhəri haqqında
hətta əcnəbi tədqiqatçıların məqalələrində təsviri adama xoş təsir edir. Bəs
avar əsilli Qafqaz igidinin xatirəsi bu gün həmin torpaqlarda, ümumilikdə Azərbaycanda
layiqli şəkildə yad olunurmu?
– Yox, əlbəttə. Daha doğrusu təəssüf
ki, yox. Nədirsə, bu məsələlərə zamanımız yoxdur. Tolstoyun, Aleksandr Dümanın
Şəki haqqında fikirlərini oxuyanda təsirlənmişdim. Amma səyahət bələdçiləri bu
məlumatlardan istifadə edirlərmi, bilmirəm!!! – Əcnəbi tənqidçilərin müşahidəsinə əsasən, Hacı Murad öz müsbət keyfiyyətləri
ilə yanaşı həm də qadınlara olan münasibətinə görə Şeyx Şamildən və rus
çarından xeyli fərqlənir. Hərçənd adları çəkilən şəxslər tamamilə bir-birinə
zidd mədəniyyətlərin təmsilçiləridir, amma tənqidçilər qadın məsələsində Şeyx
Şamillə çarı bənzədirlər: Şamil çoxarvadlı, çar isə qadın düşkünü. Hacı Murad
isə tam fərqli və ailəsinə sadiq... Bu barədə nə deyərdiniz?
– Bu suala gəlib çıxmağımız təbiidir.
Məsələ burasındadır ki, biz artıq Hacı Muradla Tolstoyu birgə-bütöv görürük. Məncə,
tənqidçilər sadəcə Hacı Muradı yox, Tolstoyun özünü çarla müqayisə edirlər. Və
yazıçının bu müqayisədə qalib gəlməsi sevindiricidir. Hətta bilirsiz ki, o
dövrdə Rusiyada iki çar var – Nikolay və Tolstoy – deyirdilər. O məşhur
karikatura da çox şeyi deyirdi. Harda ki, Tolstoy nəhəng, çar isə onun yanında
cırtdan şəklində əks olunurdu. Ona görə məncə rus tənqidçiləri sadə bir
qafqazlının çardan üstünlüyünü yox, yazıçının çardan böyüklüyünü nəzərdə
tuturdular. – Tolstoy əsəri yazarkən Hacı Muradı yaxından tanıyan Anna Avessalamovnadan
israrla bəzi suallara aydınlıq gətirməsini istəyir. Bunlardan bir neçəsi də
Hacı Muradın rusca bilib-bilməməsi, ruslarla bir süfrədə oturmasına baxmayaraq
şərab içib-içməməsi ilə bağlıdır. Tolstoy bunu işıqlandırmaqla nə demək istəyirdi?
Yəni qətiyyətli xarakter sahibinin rusların arasında olsa da öz dilinə, öz dini
tələblərinə sadiq qalmasını göstərməkdə məqsədi nə idi?
– Məncə, məqsəd sadəcə qəhrəmanını
bütöv yaratmaq olub. Yəni həm necə idisə, elə, həm də Tolstoy qələminin "məhsulu”
kimi. Suallara gələndə isə, bu, artıq söylədiyimiz kimi yazıçının bir növ "xəstəliyi”
idi, öyrəndikcə öyrənirdi və heç vaxt tam razı qalmırdı. – Tolstoy Qafqazla bağlı əvvəlki əsərlərində əgər rus əsgərinin şücaətini,
xarakterini tərənnüm edirdisə, "Hacı Murad”da tam əksini edir. Yazıçının bu illər
ərzində baxışının dəyişməsinə nə səbəb ola bilərdi?
– Məsələ rus əsgərini tərənnüm
etməkdə deyildi. Sadəcə Tolstoyun "Hacı Murad”a qədər Qafqaz mövzusunda yazdığı
əsərlərdə Qafqaz sadəcə fon idi, hadisələrin baş verdiyi məkan idi, burda isə
Qafqaz qəhrəman oldu, ona görə iri planlar da dəyişdi. – Qafqaz öz insanı, adət-ənənələri, igidləri ilə təkcə Tolstoyun
deyil, digər böyük rus ədiblərinin də bir çox əsərlərində tərənnüm olunur. Elə
bu günün rusları da Qafqaz deyəndə etiraf edirlər ki, gözlərinin önünə "cigid”lər
gəlir. Belə deyirlər ki, əslində Qafqaz kişisini rus gözündə yenilməz edən
onların özlərindən çox, məhz elə rus yazarlarının məharətidir. Bu fikirlə
razısınızmı?
– Hansısa mənada razılaşmaq da
olar... Doğrusu bu, dərin və tarixlə ədəbiyyatın paralel araşdırma mövzusudur.
Ona görə mübahisəli hesab edirəm bu fikri. Hər halda öz fikrimdə qalıram ki, bəzən
ədəbiyyat tarixdən daha çox məlumat verir. – Daha bir qərb tənqidçisi Edmund Heyerin Tolstoy haqqında maraqlı
fikri var: "Tolstoy özündəki qrafı rahatlıqla kəndliyə dəyişməklə, əksinə əsərlərindəki
sadə insanı əfsanəvi qəhrəmana çevirə bildi...” Belə çıxır ki, yüksək təbəqədə
ikən Tolstoy sadə insanları duya bilmirdi?
– Tarixən "toxun acdan xəbəri
olmayıb”... Amma bütün hallarda Tolstoy siz söylədiyiniz kimi, yüksək təbəqədə
olması ilə də sadə kəndlinin, kasıbın, ehtiyacı olanın yanında idi, onu
düşünürdü, onun üçün çalışırdı. Ona görə hətta mənəviyyatpərəstliyini irad
tutanlar əsərlərindən bu qədər böyük həcmli qonorar alan yazıçını ittiham
edirdilər. Hətta oxumuşdum ki, belələrinin cavabını vermək üçün Tolstoy imtina
etmişdi qonorarlarından. Ömrünün sonuna doğru ailəsini, övladlarını da mirassız
qoyub çətin həyatı göstərmək istəmişdi... Bir də insanları duymaq təbəqədən çox
da asılı deyil məncə. Durduğun yerdə, təbəqədə nə qədər faydalı olmağındadı şərt...– Əsərdə ruhunuza yaxın hansı bir detalı, məqamı və yaxud dialoqu
xatırlatmaq istərdiniz?
– Çoxdur belə məqamlar. Əsərin başlanğıcı tam Tolstoyvaridir və elə bununla
da zəbt edir adamı. Hacı Muradın Qafqazlı qadınların geyimi haqqında danışdığı
məqam və tərcüməçini "Uzunqulağa ət, itə ot” məsələsi ilə heyrətləndirməsi
maraqlı və unudulmaz məqamdı. Həmçinin "ip uzun olmalıdı, söhbət isə qısa”
kimi, "əskərlərin missiyası oğurlamaq, onun – çarın isə işi onları cəzalandırmaq
idi və o bundan bezmirdi” kimi aforizmlərdə ara-sıra yadıma düşür. Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn