Tiffani Vatın TED çıxışı
"İnsan
emosiyalarının kitabı” ("A book of human emotions”) kitabının müəllifi, itmiş
mədəniyyətlər və mədəniyyətlərarası dialoqun nəticələri üzrə araşdırmaçı alim,
amerikalı tarixçi Tiffani Vatın cari ilin noyabr ayında Almaniyanın Darmstat
Universitetindəki çıxışını ixtisarla təqdim edirik.Əvvəlcə
istəyirəm, kiçik bir təcrübə aparaq. Bir anlığa gözlərinizi bağlayıb, həmin an
nə hiss etdiyinizi dəqiqləşdirməyinizi istəyirəm. Heç
kimə nə hiss etdiyinizlə bağlı nəsə deməyəcəksiniz. Burada məqsəd sadəcə nə
hiss etdiyinizi dəqiqləşdirməyin çətin, yoxsa asan olduğunu
müəyyənləşdirməkdir. Məncə, 10 saniyə sizə bəs edər. Anlaşdıq? Lap yaxşı, o
zaman başlaya bilərik.
(10
saniyə sonra). Bəli, gözlərinizi aça bilərsiniz, vaxt bitdi. Necə idi? Ehtimal
ki, özünüzü bir qədər təzyiq altında hiss etdiniz. Hətta bəlkə də yanınızda
oturanlardan da şübhə duydunuz – görəsən, gözlərini həqiqətən yumdularmı? Bəlkə
də, bu səhər kiməsə, harasa yolladığınız elektron məktuba görə qəribə bir narahatlıq,
nigaranlıq doldu beyninizə. Ya da bugün axşam üçün planlaşdırdığınız görüşlə
bağlı həyəcan keçirdiniz. Bəlkə də, belə bir auditoriya ilə bir yerdə olmağın
verdiyi coşğu ilə sarıldınız. Uelslilərdə bu coşğunu tam mənasında ifadə edən
"hwyl” sözü var, gəmi səyahətlərində donanmanın əylənmək, coşmaq, özünü aşmağı
nəzərdə tutaraq işlətdiyi ifadədir. Bəlkə də, bu saydıqlarımızın və
unutduqlarımızın hamısını hiss etdiniz. Bunlar dünyanı bir rəngə boyayan bəzi
duyğulardır, qabarıq olanlardır. Eynilə maşın anidən sürüşəndə, idarənizdən
çıxanda hiss etdiyiniz panika kimidirlər. Amma əksər hallarda duyğularımız
onları bir-birindən ayırd etməyimizi çətinləşdirəcək şəkildə baş qaldırırlar.
Hətta bəzi duyğular o qədər sürətlə gəlib-keçir ki, özünüz də nə olduğunu
anlamırsınız. Supermarketdə sizi yaxşı
tanıdığınız bir markaya yönləndirib, onun məhsulunu aldıran nostalgiya duyğusu
kimi.
Bəzilərindən
isə uzaq durmağa, qaçmağa çalışırıq, sanki başımızın üstündə
partlayacaqlarından qorxuruq. Məsələn, iş üstündə tutulmaqdan qorxsaq da,
utansaq da, sevgilimizin ciblərini, çantasını, telefonunu eşələməyə vadar edən
qısqanclıq hissi kimi. Bəzi duyğular isə o qədər qəribədirlər ki, onlara nə ad
verəcəyinizi belə bilmirsiniz. Məşhur bir fransız sosioloq bu duyğuya "ilinks”
adı verib. Bəlkə də, xırda daxili xaos, savaşlarla birgə yaşadığımız bu
sayıqlama vəziyyətinə elə məhz bu qeyri-müəyyən ad daha uyğundur. Məsələn, nəsə
axtararkən onu axtarmağa fokuslanmaq yerinə, bütün çantanızın içini ortalığa
tökdürən duyğudur bu. Yəqin ki, dilimizdə konkret bir qarşılığı tapılmayan bu
qəribə, tərcümə olunmayan, sadəcə təsviri verilə biləcək duyğulardan birini
hiss etdiniz bəlkə də. Hollandların "gezelligheid” adlandırdığı bir duyğu da
var – çöldə hava soyuq, tutqun, depressiv olsa da, siz özünüzü dostlarınızla
olduğunuz məkanda isti, rahat və xoşbəxt hiss edirsiniz. Ya da bəlkə də, burada
aranızda çox şanslı olanlar var – yəni, nadir hallarda yaşanan "basoreksiya” –
birini anidən öpmək istəyi - duyğusu ilə coşdunuz. (Gülüşlər).
Duyğu
məlumatlılığının ciddi mənada əhəmiyyət daşıdığı bir dövrdə yaşayırıq.
Günümüzdə duyğular bir çox şeyi ifadə etmək vasitəsidir. Əsasən, siyasətçilər
tərəfindən yeri gəldi-gəlmədi istismar edilir, alqoritmlər tərəfindən
manipulyasiyaya məruz qalır. Həm özümüzün, həm də başqalarının duyğularını
anlamaq qabiliyyətini mənimsəmək, emosional beynin öyrənilməsi vacibdir.
Məktəblərdə, təcrübə emalatxanalarında, sosial iş praktikasında bu sahədə
təlimlər verilir. Səhiyyə xidməti göstərən qurumlar da bu məsələyə xüsusi
diqqət ayırır. Bütün bunlara baxmayaraq, bəzən duyğular haqqında düşüncəmizdə
qeyri-məhsuldar yanaşma, qeyri-işləklik olduğu qənaətindəyəm. Bəzən bir
duyğunun nə olduğunu belə anlamaqda aciz qalırıq.
Ehtimal
edirəm ki, həyatımızın bütün emosional anlarını bir qrup təməl duyğuya
bağlamağa çalışan nəzəriyyəni eşitmisiniz. Bu nəzəriyyənin 2000 illik tarixi
var. Belə ki, çağımızın bəzi psixoloqları da əsas altı duyğunun – xoşbəxtlik,
kədər, qorxu, iyrənmə, qəzəb və təəccüb – dünyanın hər yerində bütün insanlar
tərəfindən eyni cür hiss edildiyi müddəasını dəstəkləyirlər. Məhz bu səbəbdən
onların fikrincə, bu duyğular bütün emosional həyatımızın təməl daşlarını
təmsil edirlər. Bu duyğulardan hər hansısa birindən bəhs edilirsə, ibtidai bir
reaksiya zənciri ilə qarşılaşırıq – nəsə xarici mənfiyüklü bir faktor həmin
hissi hərəkətə keçirir, o isə silahlanır və bizi qorumaq üçün meydana çıxır.
Bir ayı görəndə ürək döyüntünüz artır, göz bəbəkləriniz balacalaşır, qorxur və
mümkün sürətlə qaçırsınız.
Bu
təsvirdə bir problem var – situasiyada yaşanan duyğunun nə olduğunu tam təsvir
edə bilmir. Əlbəttə, fiziologiya bu cür situasiyalarda mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Amma hansısa zaman kəsimində niyə bu cür hiss etdiyimizin tək səbəbi
deyil. Əsnəməyin səbəbini bugün yorğunluq, aclıq və ya sıxıntı kimi görürük.
Amma XII əsrdə şairlərin çox əsnəməyi aşiq olmaqla əlaqələndirdiklərini
bilirsinizmi? Bəs, təxminən elə o zamanlarda cəsur cəngavərlərin qorxudan
özündən getdiklərini necə? Çöldə yaşayan xristianların gecələr çadırlara qonaq
gələn cinlərin onları ölümcül dərəcədə şəhvət hissinə qərq etdiklərinə
inandıqlarını necə eşitmisinizmi? Bugün sıxıntı adını verdiyiniz duyğunun ilk
dəfə Viktorianlar tərəfindən hiss edildiyini, təsvirinin boş vaxt və şəxsi
inkişafa xidmət edən yeni fikirlərin əleyhinə çıxış etmək mənasını verdiyini
bilirdinizmi? Bu tip duyğular üstündə işləmək, tərcümə olunmayan, qarşılığını
tapa bilmədiyimiz duyğuları bir xalqın sadəcə adlandırmaq, haqqında danışa
bilmək üçün müəyyən ifadələrlə fərqləndirməsi və eyni emosiaları digər
xalqlardan niyə fərqli şəkildə hiss etdiklərini anlamaq mənim həmişə marağıma
səbəb olub. Məsələn, rus dilində "toska” adlandırılan duyğu var. Bəzi dillərdə,
melanxoliya, bəzilərində həsrət, bəzilərində ayrılıqdan doğan kədər kimi qarşılıq
tapıb. Rusların bu sözü işlədərkən nəzərdə tutduğu isə insanı dəli olmaq
həddinə çatdıran məmnuniyyətsizlik duyğusudur.
Elmdəki
son araşdırmalar duyğuların sadəcə ibtidai reaksiyalar yox, həm qalıcı bioloji
xüsusiyyətlərimizə, həm də aid olduğumuz mədəniyyətə, topluma cavab verən
olduqca qarışıq və elastik sistemlər olduğunu aşkara çıxarıb. Duyğular idraki
elementlərdir, təfəkkür fenomenləridir. Təkcə bədənimizlə deyil,
düşüncələrimiz, şüurumuz və dilimizlə müəyyən forma alırlar. Nevrosistemlər üzrə
araşdırmaçı alim Lisa Feldman Barret dil və duyğular arasındakı bu dinamik
münasibət məsələsi haqqında geniş tədqiqatlar aparıb. Barret bir araşdırma
nəticəsində belə bir qənaətə gəlmişdi ki, hansısa duyğunu təsvir edən yeni
ifadə öyrənəndə, bu yeni ifadə bizə özü ilə birgə yeni hisslər də qazandırır.
Bir tarixçi kimi dillə birgə duyğularımızın da dəyişdiyini iddia edən bu
mülahizədən o qədər də əmin deyildim. Keçmişə nəzər salsaq, duyğularımızın
bəzən yeni mədəni çərçivələr, ictimai gözləntilər, dini inanclar, cinsiyyət,
etnik dəyərlər, yaş və hətta yeni siyasi-iqtisadi ideologiyalara cavab verərkən
forma və mahiyyət baxımından ciddi şəkildə dəyişdiyini görə bilərik. Duyğu
sistemi məsələsində hələ təzə-təzə sezməyə başladığımız bir tarixilik var. Ona
görə də duyğuların təsviri üçün yeni ifadələr öyrənmək və ya ərsəyə gətirmək
çox faydalı olacaq. Amma bununla da kifayətlənməməliyik. Məncə, tamamilə
emosional vəziyyətimiz haqqında məlumatlı olmaq üçün bu ifadələrin haradan
gəldiyini, bununla yanaşı yaşayış və davranış formalarımıza aid nə kimi
ideyalar ehtiva etdiklərini anlamalıyıq.
Sizə
bir hadisə danışmaq istəyirəm. Bu əhvalat XVII əsrin sonlarına yaxın İsveçrənin
Basel tələbə şəhərciyində bir mansarda baş verib. Deməli, orada evindən 90
kilometr uzaqlıqda yaşayan, qətiyyətlə ali təhsil almağı qarşısına məqsəd
qoymuş bir tələbə olur. Getdikcə dərslərdə davamsızlığı gündən-günə artır. Ona
baş çəkən tələbə yoldaşları gəncin halsız olduğunu sezirlər, görürlər ki,
temperaturu da yüksəkdir. Ürək döyüntüləri sürətlidir və zaman keçdikcə
bədənində qəribə ləkələr əmələ gəlir. Həkimlər çağırılır, müayinələr aparılır,
hətta görünür, gəncin vəziyyəti o qədər təhlükəli olur ki, onu kilsəyə aparıb
dua oxutdururlar. Sonra rahat can verə bilsin deyə, onu evə yollamağa qərar
verirlər. Birdən fikir verirlər ki, xərəyə uzadan kimi gəncin təngnəfəs halı
səngiyir, tənəffüsü normallaşır. Evləri yerləşən küçəyə çatanda isə demək olar
ki, tamamilə rəngi özünə gəlir, gənc dirsəklənir. Onu evlərinə çatdıranda başa
düşürlər ki, o, dərin həsrətdən, evinin, ailəsinin qoxusunun əskikliyindən
əziyyət çəkirmiş. Bu duyğu o qədər güclü, dərin olub ki, onu öldürə də
bilərmiş.
1688-ci
ildə İohan Hofer adlı gənc bir həkim bu və oxşar hadisələri toplayıb, bir-bir
analiz edir. Müəyyən araşdırmalardan sonra xəstəliyə "nostalgiya” adı verilir.
Bu diaqnoz Avropada tibbi sektorda qısa müddətdə qəbul edilir. İngilislər isə
iddia edirdilər ki, onlar bu duyğu xəstəliyindən zərər görməzlər, çünki
durmadan imperiya ərazisində səyahət edirdilər. Ancaq qısa zaman sonra
xəstəliyin Britaniya ərazisində də simptomlarına rast gəlindi. Nostalgiyadan
dünyasını dəyişən son adam Birinci Dünya müharibəsində Fransada hərbi xidmətdə
olmuş amerikalı əsgərdir. Yüz il belə olmayan yaxın bir keçmişdə belə bir
xəstəlikdən kiminsə ölməsi necə qəribə gəlir.
Bugün
isə bu söz fərqli bir məna ifadə etməklə kifayətlənmir, itirilən məkana, zamana
bağlı bir narahatlığı, ev həsrətini, övladınızın sadə bir ictimai tədbirdə nə
hiss edəcəyindən duyduğunuz nigaranlığa kimi geniş təsviri özündə cəmləyir.
Bugün
bizi xoşbəxt edən hər şeyi qeyd edirik. Xoşbəxtliyin bizi daha yaxşı işçi,
valideyn, həyat yoldaşına çevirməli olduğuna inanırıq. XVI əsrdə isə bütün
bunları kədərin, çətinliyin, çarəsizliyin etdiyinə inanırdılar.
Duyğularımız
sadəcə zaman keçdikcə dəyişmir, məkandan məkana da fərqlənir. Papua Yeni
Qvineyeda "awumbuk” ifadəsi var. Qonaq getdikdən sonra evdə qalan ağırlıq
duyğusu. (Gülüş). Qonaq getdikdən sonra bir qab su qoyulur ki, ondan qalan
ağırlığı götürsün.
Çox
sevdiyim duyğulardan birini isə, deyəsən, dünyada hamı sevsə də, bircə yaponlar
ona ad veriblər. "Amae”. Yaponiyada çox sıx istifadə edilən bu ifadənin başqa
dillərdə xüsusi bir qarşılığı yoxdur. Həyatdakı bütün məsuliyyətlərinizi
müvəqqəti olaraq, kiməsə ötürəndə hiss edilən məmnuniyyət duyğusunu ifadə edir.
Bir
tarixçi kimi hansısa mövzu üzərində işləyərkən tez-tez yaşadığım bir duyğu ilə
yekunlaşdırmaq istəyirəm çıxışımı. "Depaysement”. Fransızca bir ifadədir. Yaxşı
bələd olmadığınız bir yerdə hiss etdiyiniz adaptasiya ola bilməmək və
qərarsızlıq duyğusunu əks etdirir. Tarixçi olmağın ən sevdiyim cəhətlərindən
biri də budur – dəyərini bilmədiyim bir şeylə qarşılaşanda, həyatımda sıradan
şeylər də yenidən gözümə qəribə, daha dəyərli görünməyə başlayır. "Depaysement”
həm narahatlıq doğurur, həm də həyəcanvericidir. Ümid edirəm bu çıxışda siz də
bir azca da olsa, bu duyğunu yaşadınız.
Təşəkkürlər
Ingilis dilindən tərcümə edən: Elcan SALMANQIZI