Tərk

07.09.17 12:30 2682

Dünya əlbəttə ki, qabıqdır. Ancaq bu qabığın içi boşdur, yoxsa dolu? Yəni, zahir pərdəsinin ardında bir batin vardır, yoxsa yox? Allah da, bəşər də, haqqında əfsanələr dolaşan varlıqlar da hamısı pərdənin bu üzündə olanlardır. Yəni, zahiridir. Deyirlər, hər zahirin mütləq bir batini vardır. Ancaq bu həqiqəti necə isbat etmək olar? Şübhənin günah, yəqinin cahillik sayıldığı bu dünyada həqiqət nədir, yalan nədir - kimsə bilmir.

Şərq şairləri dünyanı "bivəfa" adlandırırdılar. Deməli, onlar bu pərdənin altında bir "vəfa" olduğuna inanırdılar. Yoxsa kəlmənin əvvəlinə inkar ədatı qoymazdılar. Hər kəs umduğu şeydən məhrum olur. Yəni, ummadığını əldə etmək kimi bir niyyəti yoxdur kimsənin. Bəs necə olur ki, dünya üzündə hamı əsil umduğuna həsrət qalır. Bu, istisnasız belədir. İfadə özü də maraqlıdır: "dünya üzü". Üz elə zahirdir, üzdə olandır. Təbii olaraq, insan üzdə görmədiyini içdə axtarır. Tapır, yoxsa tapmır - bu ayrı məsələdir.

Bəli, hər kəs içə, həm də özündə olan içə can atır. Mövlana Rumi əsərinin adını "Fi hi ma fih" qoymuşdu. Tərcümədə təxminən "için içi" anlamına gəlir. Bu sözə bəlkə qayıtdıq, ancaq qayıtmasaq, bəri başdan deyim ki, böyük ustadın gəldiyi nəticə beləymiş ki, batinin özü də bir zaman zahirə dönüşə bilir. O zaman için içi də varmış. Bu içlər üz-üzə qoyulmuş iki aynada əks olunan hər hansı bir nəsnənin say etibarilə sonsuzluğuna bərabərdir. Elə sonsuzluq işarəsini icad edən riyaziyyatçılar da bitməyən, sonu gəlməyən gedişatı nəzərdə tutmuşlar. O zaman insan davamlı olaraq tərk edir hər şeyi. Yorulduğu üçün deyil, alışdığı və ya bezdiyi üçün də deyil. Sadəcə aradığını heç bir üzdə, heç bir içdə bula bilmədiyi üçün. Ancaq bu ümidsiz və qaranlıq bir anlayışdır. Yəqin bütün işıqlar bir gün sönəcəyi üçün biz oraya gələcəyik. Hələlik isə, əlimiz çatan şərabdan içək ki, keçici də olsa, məstliyin verdiyi unutqanlığın dadını çıxarmış olaq.

Nədir bu keçici məstlik? Cavab birdir: keçici də olsa, məst olmaq ən dərin, ən ağrılı və ən ağır yaralara məhz keçici olaraq məlhəm ola biləcək tək nəsnədir - təbii, əgər yaşamaq və yaşatmaq istəyiriksə. Yaşamaq öz yerində, yaşatmaq isə, bəzən öldürməməkdir. Bu ikili, üçlü, beşli, yüzlü qısqacın, məngənənin arasında arzulana biləcək və adına ölüm deyilən şey qurtuluş deyil. Bəlkə də ölməklə qurtulmaq mümkündür. Ancaq ölüm hər duanın gücü yetəcək bir hədiyyə deyil. Yaşamağın iyrənc məcburiyyəti qarşısında iki yol qalır - ya məst olub hər kəsi və hər şeyi tərk etmək, ya da özünütəsdiq bataqlığına düşərək, getdikcə daha da rəzil olmaq. Dərvişlər, batinilər, vergili hünər və elm sahibləri birinci yolu seçmişlər. Özünə sığınmağın əslində Tanrıya sığınmaqla eyni qapıya çıxdığını dərk edənlər həmin müvəqqəti qurtuluşa sahib olanlardır. Ariflər və aşiqlər məndən inciməsin, həmin o Tanrı insan surətində bir aksiom kimi qarşıma çıxsa belə, mən yenə də hər şeyə "müvəqqəti", "keçici", "fani" deməkdən geri durmayacağam. Ancaq dediyim kimi, onsuz da hər şey fanidir. Hələlik isə baqi olana, yəni əbədi olana bir əlçim ümidlə bağlanıb, məlami dərvişlər kimi sadəcə söhbət edək. Hər kəs bir gün, içinin bir yerində mütləq məlamidir. Adını qoya bilmədiyi, izinə, tozuna alışa bilmədiyi hər hansı yolla yürümək istəməyənlər ya məlami olublar, ya üveysi olublar, ya da eşqi... Ancaq nəticə etibarilə hər kəs özünə batini bir yuva quraraq, qurdun-quşun əlindən orada gizlənmək istəyib. Hər kəsin keçilməz bir qapısı mütləq vardır.

İnsanlar özlərinə iman adında bir qala inşa etdilər - bu "hər şey"dən qaçıb,onun uca və möhkəm divarları içərisində əmniyyətdə qalmaq üçün. Din də bu hisslərin istismarından yarandı. "İstismar" kəlməsini ona görə işlətdim ki, hisslərlə, duyğularla, çıxılmaz durumlarda sel kimi axan ümid göz yaşları ilə qanunlar, ehkamlar, dünya və axirət sevdası bir araya sığmaz. Bəli, bütün peyğəmbərlər məhz tərk ediblər - hər şeyi, hər kəsi! Getdikləri yerə özləri ilə özlərindən başqa heç nə götürmədən, bu özün içdən ibarət olduğunu fəhm edərək tərk ediblər. Bu tərkin içində küskünlük də, inciklik də, qırğlnlıq da vardı. Ən çox da özlərindən qopmaq istəyənlər tərk etdilər bu aləmi. Çünki aləmdə özlərindən başqa, yəni qabıqlarından başqa tərk ediləcək heç nə yox idi. Ancaq bu özdən çıxan yol yenə də özə doğru gedirdi. Bunu bəlkə də ilk qədəmdə bilmədilər. Ancaq sonra etiraf etdilər ki, Allahı tanımaq istəyən özünü tanısın! Dünya həyatı Tanrının qabığıdır, Allahın üzünə çəkilən pərdədir. Əgər söhbət qabıqdan və ya pərdədən gedirsə, deməli həqiqət heç də uzaqda deyil. Və əgər bu qabıq sənin həyatındırsa, bu pərdə səningözlərinə çəkilibsə, ey insan oğlu, demək o Allah da, o həqiqət də elə səndədir. Sən səndən qaçaraq, yalnızca sənə gedə bilərsən! Gedəcək başqa heç bir yerin yoxdur. Ən böyük və gerçək kəşfin də elə sən özünsən! O iman qalasının hasarları sənin zahirindir. Bu zahirin səni qoruyur, içini heç kimə açılmağa qoymur. Buna görə də arif olan kəs bir mənada dünya həyatına minnətdar olmalıdır. Ancaq sən məhz elə bu hasarları aşmalı, bu qalanı fəth etməlisən. Əsl fateh özünü fəth edəndir, öz hasarlarını dəlib keçə biləndir. Öz üzərində qələbə çala bilməyənlərin başqaları üzərindəki qələbəsi bu dünyanın özü kimi fani və mənasızdır. Necə ki, böyük cahangirlərin diliylə böyük Hüseyn Cavid belə bəyan edir: "Heç merak etmə xaqanım. Sən kor bir abdal, mənsə dəli bir topal. Əgər dünyanın zərrə qədər dəyəri olsaydı, yığın-yığın insanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə sənin kimi bir kor, mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı ("Topal Teymur").

Ariflər məhz elə özünü tanıyanlardır. Özünü tanımaq çətin, mürəkkəb bir proses kimi qələmə verilsə də, əslində burada sadəlikdən, mürəkkəblikdən söhbət getmir. Heç burada proses deyə bir şey də yoxdur. Hansısa ruhani mərhələlər, fiziki və nəzəri təlimlər və sairə, əlbəttə ki, mövcuddur və qiymətli şeylərdir. Lakin bir məqam yetişir ki, bu təlimlərin özü də qabığa çevrilir, ən böyük hicaba dönür. Din dalınca din gəldi, sonra dinlərin bitdiyini elan etdilər, ancaq gedişat durmadı, yeni-yeni məzhəblər, təriqətlər, mistik və ruhani cərəyanlar meydana çıxdı və bu proses bu gün də bütün gücüylə davam edir və edəcək də. Çünki insan oğlunun qurtuluş arayışı heç zaman bitməz. İndi qalxıb desək ki, bu gedişat ona görə durmur ki, insanlar həqiqəti doğru yerdə axtarmırlar, bu, ədalətsizlik olardı. Ona görə yox ki, insanlar həqiqəti doğru yerdə axtarırlar. Yox, doğru yerdə axtarsaydılar, tapardılar. Ədalətsizlik ondadır ki, biz belə deməklə, iddia etdiyimizin mütləq və yeganə gerçək olduğuna işarə etmiş oluruq. Buna isə yol vermək olmaz. Zalımı taxtından ona görə salmırıq ki, özümüz oturaq onun yerində. Xeyr, məqsəd zalımı yox, zülmü devirməkdir. Yəni o taxta kim çıxsa, zülm edəcək. Taxtın özünü devirmək lazımdır ki, heç kim xilaskarlıq yükünü boynuna götürməsin. İnsanı başqası yox, yalnızca özü xilas edə bilər. Özündə başlayıb, özündə bitən yolun hər hansı bir şəriki, yol böləni olmaz! Çölün düşmənindir, için dostun!

Allah insanı insana hicab olaraq yaratdı. İnsan surətində həm göründü, həm gizləndi. Ancaq bu görünmələri də, gizlənmələri də insanın öz ağlına, öz iradəsinə buraxdı. Faili-muxtarlıq deyilən şey budur!

Məstliyin verdiyi nəşənin qaynağı ağrı-acıdır, dərddir. Acı şərabı ən sürətli və tərəddüdsüz içən adam o an üçün ən dərdli, ən çıxılmaz durumda olan adamdır. Elə bu paraleldən çıxış edərək, içdəki Xudavəndə sığınıb, ona hər zamankından qat-qat artıq yaxınlaşmağın reallığını göz önünə alan Şah Xətai deyirdi: "Bir dərdim var, min dərmana dəyişməm". Dərdin, kimsəsizliyin, ölümü şiddətlə arzulamağın, çarəsizliyin verdiyi sıçrayışı, təmiz və son həddə səmimi ağlayışların verdiyi məhsulu başqa heç bir təlim, heç bir nəzəri sistem, heç bir yol, inanc və sairə verə bilməz! Dərd, ağrı-acı, kimsəsizlik, günahkarlıq duyğusundan doğan təlatüm yeganə şeydir ki, onu sən istəmirsən, sən planlamırsan, sən gözləmirsən, özü gəlir, Xaliqdən gəlir, Onun lütfüylə baş verir. Əgər sən istəsəydin, belə yana bilməzdin, belə bişə bilməzdin. Sən sənə bunu qıymazdın! Ancaq həyat bunu sənə qıydı. Dünya öz gerçək üzünü nəhayət göstərdi sənə. Bütün hesablar düz gəlir, nə bir nöqtə artıq, nə bir nöqtə əksik. Sənin sənə qayıtmağın üçün sənin səni tərk etmən lazımdır. O zaman anlarsan haq kimdədir, batil kimdə? Sən səni tərk etdiyin zaman dünyəvi aləmdə bir nəfər də olsun, günahkar qalmır. Sən səni dərk etdiyin zaman dünya da, aləm də bir heç olur. Bəli, dərk etmənin yolu tərk etməkdən keçir!

Tərk etmək həm də böyük bir ərdəmdir, qeyrətdir, cəfakarlıqdır. Çünki tərk etdiyin zaman sən özünlə bərabər, dostunu da, düşmənini də, bütün ətrafını da tərk etmiş olursan. Çünki dostluq da, düşmənlik də sənin zahirindədir. Dünya sənin qabığın olduğü üçün və onlar da bu dünyanın keyfiyyəti olduğu üçün batinə doğru meyilləndiyin zaman onlar öz vəfasızlıqları, birdən-birə qeyb olan məhəbbətsizlikləri ilə sənə təkan vermiş olurlar. Dediyimiz kimi, nəticədə bütün hesablar doğru çıxır. Əflakın xətləri qırıldığı zaman, küncləri əyildiyi zaman dairələri təşkil etdiyi kimi, insan qəlbi də insan ağlı da əyilmədən qırılmadan bir yerə vara bilməz, bir şəkil ala bilməz. Qaçdığımız şeylər əslində minnətdar olmamız gərəkən şeylərdir. Paklanmanın, arınmanın, gerçək katarsisin açarı nə təlimlərdə, nə cərəyanlarda, nə də şəxslərdədir. Böyük ariflər deyərdi: bir vəfasızın etdiyi yüz vəfalının etdiyindən daha artıq ucaltdı məni. Halbuki vəfa da, vəfasızlıq də şəxslərə deyil, əməllərə şamildir. Yəni vəfalı və ya vəfasız insan yoxdur. O insanın yaşadığı və yaşatdığı vəfalı, vəfasız anlar vardır. Zatən vəfasızdan vəfa umulmaz. Hər iki kəlmədə vəfadan söz edilir. Buna görə də qırılan qəlb, çaşan ağıl, yanan vücud - hamısı ətrafı tərk etmək üçün ən optimal vasitədir.

İnsan özünə çəkilmədiyi müddətcə qafilliyinin pərdəsi get-gedə qalınlaşır. Üstəlik, o insan ehtiyaclarının get-gedə azadlıqdan uzaqlaşan əsirinə çevrilir. Tərk etmək məharəti bu mənada həm də bir riskdir. Tərk etmək intihar etməkdən daha məntiqli və daha şərəflidir.İnsan zahirdəki özündən qaçıb, batindəki özüylə birləşdiyi zaman vəhdəti-vücud məqamına yetişir. Vücudun vəhdətinə yetişən mövcudun vəhdətinə yol açar. Özüylə birləşən aləmlə birləşər. Şübhənin mənbəyi yarımçıqlıqdır. Kamil insan şübhə doğurmaz. Onu öldürərlər, ancaq ona şübhə etməzlər. Zatən insanlar əmin olmasalar, öldürməzlər. Arada qalmaq yaşamaq demək deyil. Bu zaman ölüm də sənin əlində deyil. İnsanları şübhədən qurtarmaq lazımdır ki, səni ya öldürsünlər, ya da yaşatsınlar. Çünki sən fikir və düşüncə insanı olduğun zaman həyat dedikləri, dünya dedikləri bu müəmmalı nəhrin axarının tərsinə üzməyə başlayırsan. Cismani ölüm necə olsa, bir gün gələcəkdir. Qurtuluşu ölümdə görənlər yanılmasalar da, yubanırlar. Ümidini ölümə bağlayanlar iradələrinin xaricindəki bir məchulluqla baş-başa qalırlar. Bu dəhşətdən qaçmaq üçün ölmədən öncə ölmək lazımdır! Susmaq, inzivaya çəkilmək, ən yaxın, ən doğma, ən vazkeçilməz duyğu və obyektlərdən imtina edə bilmək bacarığıdır ölmədən ölmək. Allahla şeytanın iradəsi hər zaman bir-birinə paralellik təşkil edib. Orta nöqtədəki təbii ölümün qəzavü-qədər nəğməsinə oynamamaq üçün Allahın təklif etdiyi şeyin adı ölmədən ölməkdir, şeytanın təklif etdiyi şeyin adı intihar! Hər ikisi qurtuluş qapısını sənə işarə edir. Ancaq mühüm olan bu qapıdan içəridə olanlar deyil, bu qapının özüdür, onun necə açılmasıdır!

Zirvələrə can atanların diləkləri ancaq alçaqlara düşməklə gerçəkləşir. Böyük Məhəmməd Füzulinin bir beytlik dühası fikrimizi də tamamlayır, bizi də:

Sərvərlik istər isən, üftadəlik şüar et,

Kim, düşmədən ayağə, çıxmadı başə badə.

Fəxrəddin Salim