TAT baş tutacaqmı?
Rəsmi Aşqabad noyabr ayında Asiya beynəlxalq TAT
(Türkmənistan-Əfqanıstan-Tacikistan) dəmir yolu dəhlizini istifadəyə verməyə
hazırlaşır. Prezident Qurbanqulu Berdıməhəmmədov bəyan edib ki, dəhliz
gələcəkdə Asiya və Avropanı birləşdirməyi qarşıya məqsəd qoyub. Lakin məsələ
ondadır ki, dəmir yolu xətti ilə bağlı
qeyri-müəyyənlik də qalır. Belə ki, nə Kabul, nə Düşənbə dəmir yolu xəttinin
onların ərazisindən keçib gedəcək hissəsi ilə bağlı işlərə başlamayıblar. Yeri
gəlmişkən, Q.Berdıməhəmmədov inşa edilən yolun statusunu qaldıraraq ona
transmilli polad magistral xətti - Asiya beynəlxalq dəmiryolu nəqliyyat dəhlizi
adı verib. O hesab edir ki, TAT gələcəkdə beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin bir
hissəsi olacaq. Rəsmi Aşqabadı narahat edən hal odur ki, onları mütəmadi olaraq
tələsdirirdilər ki, xətt 2018-ci ilə kimi istifadəyə verilməlidir. Lakin
layihənin iki digər iştirakçısı - Tacikistan və Əfqanıstan hələ də, yolun digər
hissələrinin inşasına başlamayıblar. Türkmənistan isə TAT layihəsinin inşasına
2013-cü ildən başlanılıb. Təməlqoyma mərasiminə üç ölkənin prezidentləri –
Həmid Kərzayi, (Əfqanıstan) İmamoli Rahmon (Tacikistan) və Qurbanqulu
Berdiməhəmmədov (Türkmənistan) təşrif buyurmuşdular. O zaman planlaşdırılırdı
ki, Türkmənistan və Əfqanıstan ərazisindən keçəcək xətt Məzari-Şərifdən, Qunduz
və Şərxon-Bəndər sərhəd buraxılış məntəqəsinə, oradan isə Tacikistanın Cəloliddin
Bəlxi və Xatlon rayonlarının ərazisinə keçəcək. Sonra isə xətt Qırğızıstana
uzanacaq, oradan isə Çinin dəmiryolu xətti ilə birləşəcək. Son olaraq isə
xəttin Asiya-Sakit Okean regionu ölkələrinin dəmir yolu xətti ilə
birləşdirilməsi planlaşdırılır.
"Türkmən dövlət xəbərləri” dövlət agentliyinin yaydığı xəbərə görə,
bu trassın istismara verilməsindən ən böyük sosial-iqtisadi effekt Əfqanıstanda
gözlənilir: "Transmilli dəmiryolu magistralının özülünün qoyulduğu ərazidə
paralel olaraq avtoyol, elektrik xətləri, boru kəmərləri və enerji daşıyıcıları
xətti inşa edilir”. Dəmiryolu xəttinin istismara veriləcəyi "İmamnazar” gömrük
postu ərazisində neft məhsullarının saxlanılması və yüklənməsi üzrə terminal da
açılmalıdır. Q.Berdıməhəmmədov hökumətin iclasında bildirib ki, beynəlxalq
nəqliyyat dəhlizlərinin istifadəyə verilməsi, inkişaf etdirilməsi
Türkmənistanın iqtisadi maraqlarına cavab verir. Onun sözlərinə görə, gələcək
plan beynəlxalq və regional infrastruktur xətlərə çıxış əldə etməkdən
ibarətdir: "Hər bir türkmən vətəndaşının bundan faydalanmaq imkanı olacaq”.
Lakin Əfqanıstanda vəziyyətin pisləşməsi bu layihənin reallaşmasını gecikdirir.
Ötən ildən ölkənin şimal regionları "Taliban” yaraqlılarının hücumlarına məruz
qalır. Dəmiryolu xəttinin əfqan hissəsini maliyyələşdirən Asiya İnkişaf Bankı
bəyan edib ki, vəziyyətin gərginləşməsi səbəbindən layihədə iştirakını
dayandırır. Tacikistan da layihənin reallaşmasına tələsmir. Ötən il hakimiyyət
orqanları dəmiryolu xətinin keçəcəyi yolun tədqiqi ilə bağlı işlərə başlayıb.
Sonra isə Əfqanıstanla imzalanan protokolla bağlı ziddiyyətlər meydana gəlib.
"Asiya +”un yaydığı məlumata görə, Tacikistanın nəqliyyat naziri Şirəli
Qandjalzadə bildirib ki, protokol 2014-cü ildə imzalanıb. Bundan sonra isə
baxılmaq üçün Türkmənistan hökumətinə göndərilib. Nazirin sözlərinə görə,
ziddiyyət Əfqanıstan üzrə marşrutla bağlıdır. "İki marşrut təklif olundu - Tacikistan 160 km-lik kiçik yol təklif etdi.
Əfqan tərəfinin təqdim etdiyi marşrut isə 500 km. idi. Nəticədə
tərəflər müvafiq razılaşma əldə edərək müvafiq protokolu imzalayıb Aşqabada
göndərdilər”, - deyə tacik nazir bildirib. Bütün bunlarla yanaşı, tacik tərəfi
dəmir yolu xəttinin onların ərazisindən keçən hissəsini 2018-ci ildə istifadəyə
verəcəyini bəyan edib. Xəttin tacik tərəfdən keçən hissəsi 392 km. təşkil edir.
Ekspertlər isə hesab edirlər ki, hazırda heç bir Asiya beynəlxalq
dəmiryolu nəqliyyat dəhlizindən söhbət gedə bilməz. Sərhədyanı planlaşdırma
Assosiasiyasının rəhbəri Aleksandr Sobyanin hesab edir ki, yaxın zamanlarda nə
Qırğızıstandan Çinə, nə Türkmənistandan Əfqanıstana və İrana hər hansı bir
dəmiryolu daşınmaları aparılmayacaq: "Həm qlobal, həm də regional oyunçular
üçün ölkələrin geosiyasi cəlbediciliyi azalır. İkinci amil onunla bağlıdır ki,
Əfqanıstan iqtisadiyyatının yüksəltmək üçün Rusiya və Çin zəruri dövlətlərdir.
Lakin Əfqanıstanda ABŞ qoşunları və qərb koalisiyası var. Bu siyasi faktor da
yüklərin hərəkətini məqsədəuyğun etmir”, - deyə ekspert vurğulayıb. O
xatırladıb ki, 10 il bundan əvvəl ABŞ Pənc vilayətindən Əfqanıstana və
Tacikistana gedəcək körpü inşa edib: "Lakin iri həcmdə yüklərə rast gəlinmədi.
Çünki, bu, Düşənbənin Amerika və əfqanlardan asılılığını artıra bilər. Siyasi
məqsədəuyğunsuzluq birinci plana keçir. Aşqabad bu gün də eyni vəziyyətdədir.
Türkmənistan bu gün ərə verilməyə hazırlaşan qızın vəziyyətinə oxşayır. Dünyada
baş verən hadisələr dəyişir. Bəllidir ki, Türkmənistanın neytrallığının səbəbi
Saparmurad Niyazovun ağıllı olmasında deyildi. Sadəcə, Rusiya və Birləşmiş
Ştatların regionda münaqişənin olmamasında maraqlarının üst-üstə düşməsi ilə
bağlı idi. Bu gün isə vəziyyət fərqlidir. Əfqanıstandan Türkmənistana yaraqlıların
axını güclənib. Üstəlik, Türkmənistan Rusiyanın yumşaq təzyiqi altındadır”, -
deyə Sobyanin vurğulayıb. Onun qənaətincə, TAT-ı digər "piar” layihələrin
taleyi gözləyir. Məsələn, Çin-Qırğızıstan, Tacikistan-İran layihələri kimi.
"Lent kəsilir, sonra isə heç nə baş vermir, yükdaşımalar aparılmır. Lakin başqa
tərəf də var - bu, sərhədyanı əməkdaşlıqdır. Türkmənistan üçün siyasi sabitlik
çox vacibdir. Bunun üçün isə Əfqanıstanın türkmən, xəzərlər, tacik və digər
xalqlarının yaşadığı şimal regionlarının daha əlverişli olması gərəkdir. TAT
ölkələr arasında sərhədyanı əməkdaşlığı inkişaf etdirmək qabiliyyətindədir. Və
bu da hərbi, təhlükəsizlik risklərini yumşaldan faktordur. Özü də hazırkı
məqamda söhbət kiçik məbləğdən, az məsafəli dəmir yolu xəttindən gedir”, - deyə
ekspert fikirlərini tamamlayıb.
Azər NURİYEV