Tarixi məqam yetişibmi?
40 ildən artıqdır ki, həlli tapılmayan Kipr problemi çözülmək
üzrədir. Hər halda, tərəflərin atdıqları son addımlar bunu deməyə əsas verir. Kiprin
liderləri onilliklərlə bölünmüş adanı yenidən birləşdirmək üçün BMT-nin
rəhbərliyi ilə Cenevrədə keçirilən sülh danışıqlarını nikbinliklə başa
çatdırıblar. Kipr müzakirələrinin son günündə Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin (ŞKTC)
prezidenti Mustafa Akıncı ilə yunan icmasının rəhbəri Nikos Anastasiadis öz
xəritələrini BMT-yə təqdim ediblər.
Qeyd edək ki, Kipr görüşləri 9 yanvarda başlayıb və dünən başa çatıb.
BMT Baş Katibinin Kiprüzrə xüsusi müşaviri Espen Bart Eide keçirdiyi
mətbuat konfransında xəritələrin BMT-nin mühafizəsi altında olacağını və
ictimaiyyətə açıqlanmayacağını bildirib. O, bəzi media orqanlarında yayımlanan xəritələrin
həqiqəti əks etdirmədiyini də vurğulayıb. Diplomat sülh üçün iki lider arasında
maneələrin olduğunu deyib və əlavə edib ki, "iki liderin göstərdiyi iradə və
rəhbərliyi biz çoxdandır ki, Kiprdə görməmişik”. Onun sözlərinə görə, hər iki
icma rəhbəri "birləşmə ideyasının uğurlu olmasını istəyir”. BMT-nin yeni baş
katibi Antonio Guterres danışıqları "tarixi məqam” adlandırıb.
Danışıqlar artıq 19 aydır ki, davam edir və önəmli fikir ayrılıqları
hələ də mövcuddur. Ən mühüm mövzu da Kipr yunanlarının 1974-cü ildə tərk etdiyi
daşınmaz əmlaklardır. Onlara əvvəlki evlərini geri götürməyə icazə və ya
kompensasiya verilməsi açıq qalır. Ən əsas məsələlərdən biri də Türkiyənin təxminən
30 min əsgərinin adanı tərk etməsidir. Belə olan halda, Kipr türklərinin
təhlükəsizliyinin necə təmin ediləcəyi bəlli deyil. Eləcə də sülhün zəmanətçisi
kim olacaq - Kiprin artıq üzvü olduğu Avropa İttifaqı (Aİ) və ya adada iki
hərbi bazası olan Birləşmiş Krallıq? Dövriyyəli prezidentlikdən danışılsa da,
praktiki baxımdan bunun necə icra olunacağı da açıq qalır. Kiprin türk
prezidentinin ölkəni Aİ zirvə görüşlərində təmsil edə biləcəyi də hələ həllini
tapmayıb. Kipr yunanlarının əhali üstünlüyünü əks etdirmək üçün onlar nə qədər
torpaq qazanmalıdır? BMT sülhməramlı qüvvələri adanın şimalından təxminən 165
min Kipr yunanının və cənubdan təxminən 45 min Kipr türklərinin didərgin
düşdüyünü hesablayıblar.
Yeri gəlmişkən, proses medianın da diqqət mərkəzindədir. Nüfuzlu "Die
Presse” nəşri yazır ki, "Avropanın sonuncu divarı uça bilər”. Nəşr Kipr üzrə
Sülh Problemləri Tədqiqatı Mərkəzinin rəhbəri Harri Çimitrasa istinadən yazır
ki, hələ indiki kimi adanın birləşdirilməsi şansı yaranmayıb. Ekspertin
qənaətincə, vahid ada tək Avropa deyil, bütün dünya üçün böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Onun fikrincə, adanın birləşdirilməsi altı səbəbdən zəruridir. Birincisi,
digər münaqişələrin həlli perspektivi yaranır. Bu sırada ilk olaraq
İsrail-Fələstin münaqişəsi göstərilir. İkincisi, Türkiyə və Yunanıstan üçün
daha asan ünsiyyət etmək imkanları yaranır. Üçüncüsü, Türkiyə və Avropa
arasında "buzlar ərimiş” olur. Üzvlük danışıqları üçün problem minimuma enir.
Dördüncü, Rusiya ilə bağlıdır. Adanın birləşməsi Rusiyanın xeyrinə olmaya
bilər. Ekspertin qənaətincə, Rusiya prosesin ləngidilməsinə çalışır. Belə ki,
adanın yunan hissəsində onun ciddi iqtisadi maraqları var. Tərəflər arasında
hərbi anlaşma da var və rus hərbi gəmiləri adaya daxil olmaq imkanı əldə
ediblər. Kipr Aİ üzvü olsa da, NATO üzvü deyil və Aralıq dənizində mühüm strateji
əhəmiyyət kəsb edir. Ruslar adanın birləşməsi ilə onlara qarşı münasibətin
dəyişəcəyindən ehtiyat edirlər. Beşincisi isə odur ki, birləşmə ilə NATO Aİ ilə
daha sıx əməkdaşlıq edə biləcək. "Dondurulmuş” Kipr problemi Aİ və NATO arasında sıx əməkdaşlığa əsas maneə
idi. Sonuncu məsələ enerji resursları uğrunda mübarizədir. Ekspertlər hesab
edir ki, mərkəzi rolu həm də bu məsələ oynayır. Bu gün ada yaxınlığında aşkar
edilən qaz yataqlarının kimə məxsus olması əsas mübahisə mövzusudur. Adanın
birləşdirilməsi isə Kipri, eləcə də Türkiyə və İsraili də yaxınlaşdıra bilər.
Beləliklə, ümid etmək olar ki, doğrudan da uzun illərin problemi olan Kipr
məsələsi tərəfləri qane edəcək sülh razılaşması ilə başa çatacaq. Bu da bir
sıra münaqişələrin, o cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini
sürətləndirə bilər.
Azər