Tarixə işıq salacaq tamaşa hazırlanır
C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan
Xaqani Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaranmasının 95 illiyinə həsr
etdiyi, elmi məsləhətçisi AMEA-nın Naxçıvan bölməsinin sədri, akademik İsmayıl
Hacıyev olan "I
Ehsan xan Kəngərli” tarixi dramı əsasında Xalq artisti, rejissor Kamran
Quliyevin hazırladığı eyni adlı tamaşanın premyerasına hazırlıqlar gedir.
Bununla bağlı tarixi dramın müəllifi Xaqani Əliyevlə söhbətləşdik.
- Xaqani müəllim, bu günlərdə Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında
səhnələşdirilmiş " I Ehsan xan Kəngərli” tarixi dramınız əsasında hazırlanmış
eyni adlı tamaşanın premyerası oynanılacaq. Bu, əsasında tamaşa hazırlanmış
sayca beşinci dram əsərinizdir. Bilirik ki, bədii yaradıcılıqla məşğul olmaq
çox çətin bir işdir və xüsusilə, pyes yazmaq dramaturqdan xüsusi istedad
və məharət tələb edir. Çünki
dram əsərində, səhnədə aktyorun hərəkəti ilə təsdiq olunmayan artıq söz
işlədilməməlidir. Hər sözlə ifadə olunmuş fikir hərəkətlə təqdim olunmaqla, söz və hərəkətin dramaturji vəhdəti tapılmalıdır. Bu, mürəkkəb bir
prosesdir.
- Dediklərinizə tarixi hadisəni
təhrif etmədən, saxtalaşdırmadan, olduğu kimi bədiiləşdirmək lazım olduğunu da
əlavə etsək, xüsusi ilə tarixi dram yazmağın nə qədər məsuliyyətli bir iş
olduğu aydınlaşar. Bu da bəzi yazarları tarixi pyeslər yazmaqdan
ehtiyatlandırır. Alman filosofuF.Şillerin gözəl bir fikri var:
"Epopeya, roman, povest, sadə hekayə öz forması ilə hadisələri bizdən
uzaqlaşdırır, indiki zamanı keçmiş zamana keçirir.Dram əsərləri isə
keçmişi bu günə gətirir”. Bu nöqtədən
baxsaq, tarixi dram əsərləri mütəmadi olaraq yazılmalıdır. Çünki keçmişimizi
gənc nəsillərə, həm də teatr dili ilə öyrətməklə, onların vətənpərvər ruhda
böyüməsinə kömək etmiş olarıq. Ona görə də, dramaturq tarixi mövzuda yazdığı
dram əsərlərində, tarixi hadisələri müasirlik müstəvisində təqdim etməyə
çalışmalıdır.
- Necə oldu ki, bu çətin və məsuliyyətli işə başlamaq və Naxçıvan xanlığından bəhs edən tarixi dram
əsəri yazmaq qərarına gəldiniz?
- Görüşlərimizin birində, ürəyi həmişə Naxçıvanla,
Naxçıvan teatrı ilə döyünən, Xalq artisti, rejissor Kamran Quliyev səhnələşdirmək üçün tarixi
dramların azlığından gileyləndi. İrəvan xanlığının tarixindən bəhs edən "
İrəvan-üzü günəşə baxan şəhər” və Şəki xanı Hacı Çələbi xana həsr etdiyim "
Qızılqaya xəyanəti” adlı tarixi dramlarımla tanış olduqdan sonra, Kamran
müəllim I Ehsan xan Kəngərli haqqında
dram əsəri yazmağı məsləhət bildi. Naxçıvan xanlığının tarixini daha dərindən
öyrənməyə başladım. AMEA-nın Naxçıvan bölməsinin sədri, Akademik İsmayıl
Hacıyevin mütəxəssis kimi verdiyi məsləhətlər maraqlı bir dram əsərinin ərsəyə
gəlməsində çox böyük yardımçım oldu. Naxçıvan xanlığı haqqında olan materialları
oxuyarkən Naxçıvan şəhəri və Ehsan xan haqqında, çoxlarının bilmədiyi maraqlı
faktlarla qarşılaşdım ki, həmin hadisələrdən biri dramın süjet xəttinin əsasını
təşkil etdi.
- Tariximiz sirli, hələ sona qədər araşdırılmamış hadisələrlə
zəngindir. Çox hallarda isə, tarixçi alimlərimizin tarix kitablarında
yazdıqları məlum həqiqətlərdən xalqın əksər hissəsinin xəbəri olmur.
- Tarixi dram yazılanda məhz belə
hadisələrdən daha çox bəhs etmək lazımdır ki, əsər əsasında hazırlanmış
tamaşalara baxanlar, incəliyinə qədər hər şeydən xəbərdar olsunlar. Fikir
verin: keçmişini, tarixini, bu gününü
göz bəbəyi kimi qoruyan, tarixi qəhrəmanlarına, ağsaqqallarına,
ziyalılarına, sadə adamlarına, sözə, sənətə ehtiramla yanaşan, Nuhun gəmisindən
düşən insanların yaşadığı qeyrət və
namus qalası, əzəməti və gözəlliyi ilə ruha dinclik gətirən, qədim məkan...
Naxçıvan ... dilə gətirilməsi nə qədər qorxunc da olsa ... İrəvan şəhərinin i
yaşaya bilərdi... İndi bu gözəl diyarda biz yox, nankor qonşularımız yaşaya bilərdilər. Təsəvvür edirsiniz?
- Azərbaycanı Naxçıvansız
təsəvvür edə bilmədiyimə görə, inanmağım
gəlmir.
- Amma, tarixə nəzər salıb görərik ki, qəti və
uzaqgörən qərarı ilə Ehsan xan Kalbalı xan
oğlu Kəngərli, nankor qonşularımıza bu gün də göz dağı olan Naxçıvanı,
birdəfəlik itirməyimizin qarşısını alıb.
- Maraqlıdır... Bu hadisə necə baş verib?
- Bir anlıq arxaya boylanıb, zamanın o biri üzünə baxıb, xatırlayaq... 1827-ci ilin
yayı... Naxçıvan xanlığı rus ordusu tərəfindən işğal edilib. Şah rejimi ağır
məğlubiyyətinin acısını Naxçıvan əhalisindən çıxaraq onları zorla, silah gücünə
dədə- baba torpaqlarından İrana köçürür. Çarizmin erməni sevgisi hopmuş
siyasətini Cənubi Qafqazda həyata keçirən komandan İ.F. Paskeviç, erməni
katalikosu Nersesin rus çarının fərmanlarına əməl edilməsi çağırışından sonra,
Urmiya gölü ətrafında yaşayan, Naxçıvana köç etməyə, "Rusun ot-ələfini” yeməyə
hazır olan 15 min erməni ailəsini, boşaldılmış Naxçıvanda məskunlaşdırmağa
hazırlaşır. Hətta, onlara yola düşmələri üçün xəbər də göndərir. Bu, baş
verərsə, sonralar böyük fəsadlara səbəb olacağını, şəhərin həmişəlik itiriləcəyini dərk edən, Abbasabad
qalasındakı Kəngərli süvarilərinin başçısı Ehsan xan Kəngərli, qəti siyasi
addımlar atır, İ.F. Paskeviçlə danışıqlara gedir və ermənilərin köçürülməsinə
imkan vermir, onların Naxçıvan "arzularını” gözündə qoyur.
- Naxçıvanın istilasından
sonra qədim yaşayış məskənimiz olan
İrəvan xanlığı süqut etdi. İşğaldan bir qədər əvvəl şah rejimi, Naxçıvanda
olduğu kimi, İrəvandan da əhalini zorla İrana köçürmüşdülər.
- Bəli...
Nəyin bahasına olursa-olsun Azərbaycanın səfalı torpaqlarında
məskunlaşmaq istəyən, Naxçıvana köçmək
"arzuları” gözlərində qalmış həmin
ermənilər İrəvan şəhərinə köçürülür. Nəticəsi məlumdur. Elə o vaxtdan "Üzü
Günəşə doğru baxan şəhərin” - İrəvanın acı taleyi bizi yandırıb yaxır. Bu hadisə Naxçıvanın da başına gələ
bilərdi... Ehsan xan böyük faciələrə səbəb ola biləcək bu hadisənin qarşısını alır.
- Dramda hansı tarixi obrazlar
var?
- "I
Ehsan xan Kəngərli” dramında Kalbalı
xan, A.A.Bakıxanov, A.S.Qriboyedov, İ.F. Paskeviç, Kərim xan Kəngərli, Şıxəli bəy,
Nəzərəli xan kimi tarixi obrazlar əks olunmuşdur. Müxtəlif siyasi məqsədlərə xidmət edən bu tarixi
şəxslər, Ehsan xanın uzaqgörənliyi nəticəsində, Naxçıvanın taleyi həll olunan
zaman, bir məqsəd ətrafında birləşməyi bacarırlar. Bu işdə
komandan İ.F. Paskeviçin tərcüməçisi, Bakı xanları nəslindən olan
A.A.Bakıxanov və onun dostu, şair, diplomat A.S.Qriboyedovun xidmətləri olur.
- A.S.Qriboyedovun?
- Bəli, Qriboyedovun
ermənilərin Azərbaycana köçürülməsində iştirak etdiyi bəllidir. Bəs onun ermənilər
haqqında söylədiyi fikirləri bilirikmi? O Rus çarına yazdığı məktubda qeyd
edir: "Əlahəzrət, mərkəzi rus
torpaqlarında ermənilərin məskunlaşmasına
icazə vermək olmaz. Ermənilər elə tayfadırlar ki, bir neçə il yaşadıqdan
sonra dünyaya hay-küy salıb, "bura bizim qədim dədə-baba torpağımızdır”
deyəcəklər”. Bu gün, ermənilərin ərazimizə gəlmə tayfa olduqlarını sübut
edən bu sözlərin müəllifi məhz Qriboyedovdur. O, erməni xislətini necə də düz
anlamışdır. Dramda, onun xalqımıza olan
isti münasibətinə, xoş sözlərinə, Ehsan xanla olan dostluğuna geniş yer verilmişdir.
- Maraqlıdır, Qriboyedovun xalqımıza qarşı bu isti münasibəti hardan
qaynaqlanır?
- Rus İmperatorunun gizli dəftərxanasının
xəfiyyəsi, şair, dramaturq, diplomat olan
Qriboyedov fransız, ingilis, italyan, alman, ərəb və başqa dillərdə
sərbəst danışa bilirdi. Fars və türk dillərini isə Sankt-Peterburq
universitetinin müəllimi, əslən Gəncədən olan, Azərbaycanın siyasi xadimi
Əlimərdan bəy Topçubaşovun əmisi Mirzə Cəfər Topçubaşovdan öyrənmişdi.
Xalqımıza olan münasibəti, bəzi adət-ənənələrimizi bilməsi, dostluğa sadiq
olduğumuza əminliyi məhz burdan qaynaqlanır. Yeri gəlmişkən, Qriboyedov İrana
səfir kimi gedəndə, Ehsan xanın Naxçıvan şəhərindəki evində, gürcü qızı olan
gənc xanımı ilə qonaq olmuşdur. Bir neçə aydan sonra Tehranda, ermənilərə
etdiyi yaxşılıqların cavabı olaraq, nankor ermənilərin qurduqları kələyin
qurbanı olur. Amansızcasına öldürülən
Qriboyedovun meyitini dostu Ehsan xan
qarşılayıb Kəngərli süvarilərinin müşayiəti
ilə Tiflisə yola salmışdır. Kim bilir, bəlkə Naxçıvana köçə bilməmələrinin
heyfini ondan belə aldılar...
- Bizim xalqın mərd oğulları həmişə dostluq etməyi bacarıblar.
- Bəli. Paskeviç Ehsan xanınla olan dostluğuna
böyük önəm vermişdir. O, Varşavada qulluğunu davam etdirərkən, Ehsan xan və
A.A.Bakıxanov onun yanında olmuşlar. Naxçıvanın taleyi həll olunarkən yaranmış
dostluq bu şəxslər arasında uzun müddət davam etmişdir. Ehsan xan xalqımızın
ləyaqətli oğlu kimi tarixə düşmüşdür. Tarixi dramda Ehsan xan gözlərimiz önündə
Kalbalı xan kimi mahir dövlət xadimi və diplomatın tərbiyəsi ilə böyümüş, mərd, qəti, ailəcanlı, özü haqqında yox, xalqı haqqında fikirləşən bir obraz kimi
canlanır.
- Siz əvvəldə Naxçıvan xanlığının son xanı Kərim xan Kəngərlinin
adını xatırladınız. Bilirik ki, Naxçıvan xanlığı istila ediləndən sonra İrana
getmiş Kərim xan bir daha vətənə dönə bilməmişdir.
- Kərim xan İrana köçürülmüş naxçıvanlıların
şəhərə qaytarılmasında Ehsan xana kömək etsə də, özü qürbətdə qalır və orda da
vəfat edir. Taxtını, var-dövlətini
itirməklə bərabər, ailəsi iki yerə parçalanan Kərim xanın faciəsi dəhşətlidir. Naxçıvan xanlığının
istilasından sonra Azərbaycan da, onun ailəsi kimi iki yerə bölündü. Biz bu
faciəni indi də yaşayırıq. Dramda
onun ailə faciəsinin fövqündə, vətənimizin ikiyə bölünməsinin nə dərəcədə
faciəli olduğunu göstərməyə səy etmişəm.
- Hər bir yazıçının yazdığı əsərdə daha çox sevdiyi bir obraz olur.
Sizin ən çox sevdiyiniz obraz hansıdır?
- Əlbəttə ki, Ehsan xan obrazı. Bu mürəkkəb dövrdə,
iki nəhəng dövlətin əlləri uzanmış
Naxçıvan xanlığı müstəqilliyini itirsə də, onun sayəsində Azərbaycan Naxçıvanı
itirmədi. Dramda bir-birinə düşmən iki
qüvvə arasında qalan Ehsan xanın,
Naxçıvanı xilas etmək üçün hansı yolu seçməyin daha əhəmiyyətli və mütərəqqi
ola biləcəyini düşünən zaman keçirdiyi
daxili sarsıntılarına, xalqının gələcəyi haqqında düşüncələrinə
geniş yer verilmişdir. Sonralar Naxçıvanın
naibi təyin edilən Ehsan xan arzularının bir qismini həyata keçirmiş, abadlıq,
quruculuq işlərinə, dünyəvi təhsilə böyük diqqət yetirmişdir. Çeşməbasar kəndində
çeşmələr qazdırmış, Ərəzin kəndinin yaxınlığındakı təpədən keçən tunel vasitəsilə
Nehrəm kəndinə su gətirmiş, Naxçıvanda ilk rus-Azərbaycan qəza məktəbi
açmışdır.
- Zaman keçdi və Ehsan xanın nəsli
Naxçıvanski soyadı ilə bütün Azərbaycanda və onun sərhədlərindən kənarda
da məşhurlaşdı.
- Nə qədər cəhd etsək də, Ehsan xanın
Naxçıvanın xilası üçün etdiklərinin dəyərini
sözlə ifadə etmək çətindir. Amma əsərdə təsvir edilmiş hadisəni
xatırlayanda bir qənaətimiz daha da möhkəmlənir: O xalq xoşbəxtdir ki, onun
taleyüklü məsələlərini lazımı anda həll etməyi bacaran və öhdəsinə götürməkdən
çəkinməyən, qorxmayan oğullar, şəxsiyyətlər yetişdirə bilir. Onların danılmaz
xidmətləri isə mənsub olduğu xalqın tarixində və yaddaşında əbədi olaraq qalır. Necə ki, Ehsan xan
xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayacaqdır.
- "I Ehsan xan Kəngərli”
tarixi dramı da keçmişimizi
unutmadığımızın sübutlarından biridir.
- Ehsan
xan Kəngərlinin ruhu qarşısında əsas borcumuz, onun Naxçıvanı qoruyaraq qaldırdığı yüksəkliyi anlamaq və Naxçıvanı o
yüksəklikdə də saxlamaqdır! İnşallah,
Naxçıvan həmişə indiki yüksəkliyində də dayanacaq.
Zülfiyyə
İsmayılova,
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru