Bakı 13°C
Taleyimizin güzgüsü
Könlünü sözə bağlayandan, əlinə qələm alıb
duyğulanan gündən saysız-hesabsız məqalə, hekayə, povest, roman və nəhayət,
xatirələrini yazıb. Onlarla kitabın müəllifi kimi tanınıb, sevilib. Dövrünün məşhur
yazıçılarından biri kimi böyük rəğbət qazanıb. Elmi axtarışlarla da məşğul
olub. Alimlik dərəcəsi alıb. Ali məktəblərdə dosent kimi çalışıb. Tanrı ona
bağışlanan ömür payında da səxavətli olub. 90 ilə kimi ömür sürüb Manaf
Süleymanov. O, sadəcə yazılarının dərci və kitablarının nəşri ilə məşğul
olmurdu. Xarici ölkə ədəbiyyatından, xüsusilə də rus və ingilis yazıçılarının əsərlərini
Azərbaycan dilinə məharətlə tərcümə edirdi. Ondan bizə böyük bir ədəbi irs
yadigar qalıb. Yəqin ki, tədqiqatçılar, ədəbiyyatçılar Manaf Süleymanov
yaradıcılığını bu günün gözü ilə araşdıraraq bu yazıçının Azərbaycan ədəbiyyatına,
tarixinə bəxş etdiyi töhfələrin həqiqi dəyərini verəcəklər. O, çox cəfakeş, fədakar,
həm də həyat həqiqətinə sadiqliyi ilə seçilən bir qələm sahibi idi.
Manaf Fərəc oğlu Süleymanov 1912-ci ilin yazında
İsmayıllı rayonunun Lahıc qəsəbəsində anadan olub. İlk təhsilini bu kənddə alan
Manaf Süleymanovun sonrakı taleyi Bakı ilə bağlıdır. İndiki Neft Akademiyasının
geoloji-kəşfiyyat fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirən Manaf Süleymanov kəşfiyyatçı
dağ mühəndisi diplomu ilə geoloq kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. Uzun müddət
Qaradağ Neft-Qaz Mədənləri İdarəsində mühəndis kimi çalışıb. Sonralar doğma
institutun neft-qaz yataqları geologiyası axtarışı kafedrasında assistent,
dosent olmuşdur. Geoloq əslində torpağın dərin qatlarını öyrənməyi, oxumağı,
bir sözlə, dəqiq axtarışlar aparmağı bacarmalıdır. Məhz geoloqların çətin əməyinin,
gərgin axtarışlarının, düzgün təyinatlarının nəticəsində torpağın dərinliklərində
olan sərvətlər üzə çıxır. Bu mənada geoloqla yazıçılıq arasında qəribə ünsiyyət,
yaxud da oxşarlıq var: biri torpağın ürəyini oxuyur, o biri də həyatın rənglərini
araşdırır. Xoşbəxtlikdən Manaf Süleymanovda bu iki qabiliyyət bir-birinə
qovuşaraq böyük xariqələrə, nailiyyətlərə yol açırdı. Uzun illər neftçilərlə
çalışması, bu sərvətin axtarışında olması onun ədəbi yaradıcılığında da öz bəhrəsini
verirdi. Professor Bayram Tahirbəyov Manaf Süleymanov haqqında fikrini çox dəqiq
və səlis ifadə edib: "Elə yazıçılar var ki, bütün ömürləri boyu ancaq bir
mövzuya müraciət edirlər. Manaf Süleymanovun da qələminə ən çox yatan mövzu fəhlə
həyatı, qurub-yaradan əmək adamlarının ömür-günü olub. Bu mövzu qocaman
yazıçının bütün yaradıcılığının əriş-arğacını, mayasını təşkil edirdi".
O, ədəbi yaradıcılığa 1947-ci ildə "Azərbaycan"
jurnalında dərc olunan "Yerin sirri" romanı ilə gəldi. Bir qədər
sonra isə dəniz neftçilərinin fədakarlığından bəhs edən "Dalğalar
qoynunda", "Fırtına", "Zirvələr" romanlarının müəllifi
kimi tanındı. Hətta o dövrdə Manaf Süleymanovun imzası SSRİ-nin bütün müttəfiq
respublikalarında məşhur idi. "Yerin sirri" romanı alman, çex, slovak, rumın və dünya
xalqlarının başqa-başqa dillərinə tərcümə edildi. Bununla bərabər müəllif həm də
dövri mətbuatda müxtəlif mövzulu məqalələri ilə də çıxış edirdi. İlk yazıları
"Fərəcoğlu" imzası ilə işıq üzü görürdü.
1937-ci il repressiyalarının ağrı-acılarını görən,
dörd yanındakı qələm dostlarının "yoxa" çıxmasının əzablarını içində
çəkən Manaf Süleymanov həyatın bütün rənglərindən xəbərdar idi. O, xeyirlə şərin
qoşalaşaraq bir-biri ilə necə mübarizə apardığını, haqqın bəzən min arşın
quyunun dibinə düşdüyünü öz gözləri ilə görürdü. Qəribədir ki, o, sovet dövründə
bütün bunları gündəliyində qeyd edirdi. Sanki nə vaxtsa bu ziddiyyətli həyatın
bitəcəyinə, həqiqətləri yazacağına, millətinə çatdıracağına bir ümidi var idi.
Doğrudur, o, sovet dövründə ədəbiyyata gəlmişdi. Onu həm də "sovet
yazıçısı" adlandırırdılar. Burada qeyri-təbii bir məsələ yox idi. O, bu
quruluşda təhsil almışdı, oxumuşdu, yaşadığı hakimiyyətin ideyalarına inanırdı.
Amma buna baxmayaraq həyatda baş verənlər arasındakı fərqlər, ziddiyyətlər
yazıçını çaşdırır, çox hallarda da sarsıdırdı. Bununla belə, hər qaranlıq gecənin
bir işıqlı səhəri olacağına inanırdı. Heç vaxt oxucusunu aldatmayan, ona yalan
söyləməyən Manaf Süleymanov duyduqlarını və özünün inandıqlarını yazırdı.
1949-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
olan Manaf Süleymanov bəzən də oxucusunu aldatmamaq, ona vəsf və mədhiyyə dolu əsərlər
bağışlamamaq üçün xarici ölkə ədəbiyyatının klassiklərini dilimizə çevirirdi.
Cek London, Con Steynbek, O.Henri, M.Kopelen, A.Qrasi, Oqoto, Aleks La Çuma,
Y.Makmani, P.Abrams, R.Riv, A.Paton, Fillim Altman, S.Moem kimi ingilis
yazıçılarının əsərlərini Azərbaycan dilinə məhz Manaf Süleymanov tərcümə edib.
Uzun illər həm keçmiş SSRİ-nin, həm də Azərbaycandakı dövlət arxivlərində
çalışaraq qiymətli sənədlər əldə edən Manaf Süleymanovun bu zəngin ədəbi irsi
indi Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində
mühafizə edilir.
Manaf Süleymanov ingilis, fars, ərəb dillərini təmiz
bilməklə yanaşı, rus dilində də yazırdı. Əlbəttə, ilk əlyazmaları Azərbaycan
dilindədir, lakin bütün bu yazıları ərəb əlifbasında qələmə alıb. Vaxtilə Bakı
milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında ilk arxiv sənədləri toplayan,
Üzeyir Hacıbəylinin məktublarının surətini tapan məhz Manaf Süleymanov olub. Əlbəttə,
o, adi yazıçı deyildi. Manaf Süleymanov Azərbaycan bədii ədəbiyyat tarixinin ən
yaddaqalan nümayəndələrindən biri idi. Bu gün də arxivlərdə qorunan müxtəlif
janrlı əsərləri arasında ssenariləri, oçerkləri, xatirə və gündəlik qeydləri
var. O, ömrünün müəyyən anlarını "Şagirdlik illərim" adlı xatirəsində
əbədiləşdirib. O, dünyaya gəldiyi qəsəbənin bu xatirələrdə sözlə elə rəsmini çəkib
ki, qədim tarixə malik olan Lahıc qəsəbəsi haqqında dərin məlumat almaq istəyirsənsə,
öncə gərək bu əsərə diqqət yetirəsən. 1989-cu ildə Samsun Universiteti
yazıçının "Bir kitabdan birğac sətir" toplusunu çap edib. Eləcə də
müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra müəllifin "Son bahara çatdıq",
"Neft milyonçusu", "Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət",
"Şagirdlik illərim" adlı kitabları çap edildi. Ötən əsrin sonlarında əməkdar
mədəniyyət xadimi fəxri adına layiq görülən Manaf Süleymanovu həmkarlarından ən
çox fərqləndirən bir cəhət onun tarixi həqiqətlərə sadiqliyi idi.
Zəngin
yaradıcılığı və bütün əsərlərinə çəkdiyi gərgin zəhməti ilə bərabər bu gün
Manaf Süleymanovun adı çəkiləndə istər-istəməz dərhal yadımıza "Eşitdiklərim,
oxuduqlarım, gördüklərim..." adlı kitabı düşür. Sağlığında iki dəfə nəşr
edilmiş bu kitab oxucular arasında böyük əks-səda doğurdu. Uzun illər bilmədiyimiz,
əslində bizdən gizlədilən elə həqiqətlər, məlumatlar, hadisələr var idi ki, biz
onu ilk dəfə məhz bu kitabda oxuduq. "Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim..."
1984-cü ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc edildi və ədəbi ictimaiyyətdə
böyük rəğbət yaratdı. Əsərin maraqla qarşılanmasına səbəb birdən-birə bilmədiklərimizin
üzə çıxması oldu. 1987-ci ildə isə kitab halında oxuculara çatdırıldı. Burada
Bakının qədim keçmişindən, inqilab dövründə "neft səltənətində" baş
verən hadisələrdən, paytaxtımızın qarışıq günlərindən, düçar olduğu bəlalardan,
daşnakların şəhər sakinlərinin başına açdığı oyunlardan və s.-dən bəhs
edilirdi. Bir həqiqəti də deyək ki, Manaf Süleymanov bu kitabı ilə o vaxt ən
çox oxunan, sevilən yazıçılardan birinə çevrildi. Təsəvvür edin ki, yeni nəşr
50 min tirajla çap edilsə də, kitab mağazalarında tapılmırdı. 1989-cu ildə görkəmli
yazıçının şöhrət qazanmış "Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim..."
kitabı 70 min tirajla yenidən çap edildi. Müəllif əsər üzərində bir daha işləmişdi,
redaktəyə, ixtisara məruz qalmış bir sıra məsələləri də ikinci nəşrə əlavə
etmişdi. Artıq bu kitabda biz ilk dəfə Bakı milyonçularının millətin tərəqqisi
naminə gördüyü işlərdən, xeyirxah əməllərindən xəbər tutur, maarifpərvər
ziyalılarımızı tanıyır, Stalinlə Məmməd Əmin Rəsulzadənin görüşlərindən bəhs edən
epizodları oxuyur, bir sözlə, yazıçının eşitdiklərini, oxuduqlarını, gördüklərini
xəyalımızda canlandıraraq saf-çürük edir, tariximizin qəsddən gizlədilmiş səhifələrindən,
yalançı inqilabçıların xəyanətlərindən xəbərdar olurduq.
Bu kitabı Bakının keçmişinə səyahət də adlandırmaq
olar. Paytaxtımızın tarixindən, coğrafi mövqeyindən, köhnə məhəllələrindən,
qoynunda yaşayan insanların adət-ənənələrindən, yaşam tərzindən,
dolanışığından, milyonçularından, qoçularından, ziyalılarından geniş söhbət
açan müəllif neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı müəyyən məqamları da oxucunun
diqqətinə çatdırıb. Bu sərvətdən bəhrələnən insanlar haqqında da oxuculara ətraflı
və dəqiq məlumat verib. Kitabda maraqlı cəhətlərdən biri də 1918-ci ildə Bakıda
baş verən qırğınlarla bağlıdır. Erməni milli şurasının üzvlərindən ibarət
daşnakların bu şəhərin başına gətirdikləri müsibətlərin bir çox ağır səhnələrini
də kitabda görmək mümkündür. Həmişə olduğu kimi, ermənilər məhz Novruz bayramı ərəfəsində
Bakı sakinlərinə hücum etdilər. Müəllif yazır: "...Salyan kazarmalarından
daşnak soldat və zabitləri şəhərin müsəlman məhəllələrini top və pulemyot atəşinə
tutdular. ...Gözlənilmədən top güllələri başladı bizim daxmaların üstünə düşməyə;
evlər yerlə-yeksan olur, neftlə bulanmış taxtalar alışır, adamlar fəryad
qopara-qopara, arvadlı-uşaqlı dəli kimi qaçır, gizlənməyə yer axtarır, fəryad,
nalə, şivən, ağlaşma səsləri göylərə ucalırdı. Ata-anasını itirmiş uşaqlar
ağlaşırdılar. Şəhərə tərəf gələn daşnak soldat və zabitləri bərkdən şərqi
oxumağa başladılar:
Bir, iki, Qafqaz
oldu bizimki,
Bir, iki, Bakı
oldu bizimki,
Dənizdən dənizə.
Qara dəniz,
Aralıq dənizi,
Üstəlik Kirit
adası,
Şimal sərhədimiz
Voronej şəhri,
Paytaxtımız
Tiflis şəhəri.
Yaşa, çox yaşa
Andronik paşa..."
Bir məsələ də maraqlıdır ki, Bakıda yaradılan bütün
cəmiyyətlərin, təşkilatların əsas üzvləri daşnaklardan ibarət olurdu. Ən
bağışlanmazı odur ki, müsəlman milli şurasının da üzvləri ermənilər idi və
onlar da yardımları ancaq daşnaklara edirdi. O günlərdə mikoyanların,
şaumyanların çiçəyi çırtlayırdı. Çünki türklərin böyük bir şəhəri qan içində
çırpınırdı. Kitabdan oxuyuruq ki, oğru gavurların, cib və başkəsənlərin bayram
etdiyi o günlərdə türk ordusunun Bakıya gəlmə xəbəri erməni milli şurasını və
daşnak hərbçilərini qorxuya salıb. Müəllif yazır: "Erməni milli şurası
üzvləri, daşnak başçıları və onların yaxın qohumları hamıdan əvvəl öz gəmilərində,
ya da çox baha qiymətə kirələdikləri gəmilərdə aradan çıxmışlar. Aradan çıxa
bilməyənlər müsəlman milyonçu dostlarının, ya da qız verdikləri qudalarının
qala tək möhkəm evlərində, Mərdəkan bağlarında daldalanmışdılar". Yadımıza
1990-cı il düşür. İki il öncə Ermənistanda yaşayan soydaşlarımız öz
yurdlarından vəhşicəsinə qovulmuşdular. Bəziləri dağda-dərədə qurd-quşa yem
oldu, şaxtada dondu, minbir əzabla qətlə yetirildi. Bakıdakı ermənilər isə
rahat vaqonlarda, təyyarələrdə paytaxtı tərk etdilər. Bütün var-dövlətlərini,
pullarını da özləri ilə apardılar.
Əldən ələ keçən Bakının dərdli günlərindən müfəssəl
məlumat verən Manaf Süleymanov xalq mahnısı kimi dillərdə məşhurlaşan "Küçələrə
su səpmişəm"in sovet dövründə təhrifə məruz qaldığını da göstərib. O dövrdə
türk əsgərlərinin Bakıya gəlməsini məhəbbətlə qarşılayan yerli sakinlər onlara
nicat gətirən qüvvə kimi baxaraq gəlişlərinə öz məhəbbətlərini bildirirdilər.
Ağız-ağıza verərək xorla oxuduqları mahnının əsl mətni belədir:
Küçələrə su səpmişəm,
Türk gələndə toz
olmasın.
Elə gəlsin, elə
getsin,
Aramızda söz
olmasın.
Türk adından
vahimələnənlər məhz bu mahnıda "türk" sözünü "yar"la əvəz
ediblər. Yadımıza Səməd Vurğunun məşhur bir misrası düşdü:
Bakının sayrışan
ulduzlarından,
Boyasız,
çadrasız türk qızlarından.
Burada da "türk" sözü redaktə edilərək
"şən"lə əvəz olunub. "Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim..."
kitabında bir çox qaranlıq mətləblərə aydınlıq gətirilir. Ermənilərin
qorxaqlığından, zülmkarlığından, ikiüzlülüyündən, xəyanətkarlığından maraqlı
faktlar gətirən müəllif erməni qonşusu dəllək Akopun söylədiklərini olduğu kimi
qələmə alıb: "Birtəhər üzünü qırxıb odekalonladım... Paşa ayağa qalxdı,
üstümə bir kağız pul tulladı. Mən də... cəld çıxdım dəhlizə. Bayır qapını açmaq
istədim. Gördüm bağlıdır. O vaxtacan ingilis qıpılı görməmişdim. Qayıdıb məsələni
paşaya deməyə cürətim çatmadı, qorxdum. Siçan tələyə düşən kimi qalmışam. Birdən
paşa dəhlizə çıxdı. Məni gördükdə təəccüblə soruşdu: "Şurda, pəzəvəng, hərif,
boş-boşuna nə yapıyorsan?" Qapıya işarə edib bildirdim ki, aça bilmirəm.
"Ah" - deyə paşa səsini istehza ilə ucaltdı, - abdal gavur, tüfəng
atıb, günahsız islam yavrularını qıra bilirsən, dostlarınız ingilislərin
qıfılını açmazsan, - yaxınlaşıb qapını açıb dedi - haydı, pırlan
dişarıya!"
Budur, türk kişisinin böyüklüyü. Günahsıza əl
qaldırmaz, qadına, qocaya, yaşlıya, uşağa güllə atmaz. Əslində erməninin fəqiri
yoxdur. Biz həmişə humanistik, böyüyük. Geniş ürəyə sahibik, əsl insanıq. O ermənidir
ki, körpəni də qətlə yetirir, qadını da öldürür, qocaya da işgəncə verir. Sonra
da özünü hamıya "fağır", "zavallı" göstərir. Manaf
Süleymanov bu həqiqətləri vaxtilə çox dolğun və olduğu kimi qələmə alıb. Əslində
taleyimizin güzgüsü sayılan "Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim..."
kitabı bir yazıçı ömrünün ədəbi zirvəsinə bəs edəcək qədər mükəmməl və
uğurludur...
Flora XƏLİLZADƏ,
Əməkdar jurnalist
