Sözün rəqs etdiyi yer, yaxud rəqs teatrı
Rəqs teatrı
deyəndə gözümüzün önünə kimlər gəlir? Pina Bauşun "Tanztheater”i, Hicikata
Tatsumi və Ohno Kazuonun "Buto” rəqsi, "Sasha Valtz & Guests” qrupunun rəhbəri
olan Saşa Valtz və digərləri. Bu yazıda gücüm çatdığı qədər müasir rəqs teatrı
anlayışı və onun ən tanınmış nümayəndələri barədə, qısa da olsa, məlumat
verməyə çalışacağam.
Müasir rəqs XIX əsrdə Amerikada meydana gəlmiş,
lakin dünya məşhurluğuna XX əsrin ortalarında çatmışdır. Araşdırmaçılar müasir
rəqsin yaranmasını rus şairi Sergey Yeseninin həyat yoldaşı olmuş İsadora
Dunkanın adı ilə bağlayırlar. O, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Avropa və
SSRİ-də yaşamış və burada rəqs fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. Onun məqsədi
bədən və düşüncəni bir-birindən ayıraraq, rəqsə yeni üslub qazandırmaq idi.
Sonrakı dövrlərdə müasir rəqsin inkişafı Marta
Qrahamın adı ilə bağlanır. O, 1926-cı ildən 1991-ci ilə kimi rəqs sahəsində
çalışmışdır. Amerikada yaşamış xoreoqraf və rəqqasənin islahatları və
fəaliyyəti Pablo Pikassonun rəssamlıqda, İqor Stravinskinin musiqidə, Frank
Lloydun memarlıqdakı yaradıcılığı ilə müqasiyə olunur.
XXI əsrin rəqs teatrını isə aşağıda adlarını sadaladığım
sənətkarlar olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil.
Pina Bauş
Bauş 1940-cı ildə restoran
sahibi olan ailənin 3-cü övladı olaraq dünyaya gəlmişdi. Restoran ona gənc yaşlarında sənətə başlanmaq üçün uyğun məkan olmuşdu. Restoran-oteldəki bütün
qonaqlar üçün performans sərgiləyən Pina Bauşun potensialını ailəsi gənc
yaşlarında kəşf etmişdi.
15 yaşında Pina, Folkwangschule-Folkwang
Akademiyasına qəbul edilir. Akademiya rəqs və teatrı özündə cəmləşdirən
Tanztheater-in yaradıcılarından biri sayılan Kurt Jooss tərəfindən idarə
olunurdu. 1959-da Almaniyada məzun olan Pina təhsilini davam etdirmək üçün
Nyu-Yorkdakı Culliard məktəbinə daxil olur. O, Metropolitan Opera və Balet
səhnəsində Tudor, New American Balletdə isə Paul Taylor ilə çıxış edirdi.
Nyu-Yorkda olarkən Pina "Nyu-York bir meşəyə bənzəyir, amma eyni zamanda, sizə
tam azadlıq hissi yaşadır. Bu iki ildə mən burada özümü tapdım”
deyirdi. 1973-cü ildə Pina Bauş sonradan müstəqil çalışan və adını
"Tanztheatre Wüppertal Pina Bausch” olaraq dəyişəcək Wüppertal Opera və Balet
teatrında fəaliyyətə başlayır. Teatr özünəməxsus əsərlərdən toplanan geniş
repertuara sahib idi və mütəmadi olaraq dünya turuna çıxırdı. Pina Bauşun ən
tanınan əsərlərindən biri isə "Cafe Müller” əsəridir. Tamaşanın premyerası
1978-ci ildə keçirilmişdir. Əsərin səhnə tərtibatında kafedəki bütün masa və
oturacaqlar dağınıq şəkildə səhnəyə düzülmüşdü. Kafedə daim külək əsir və
gözləri bağlı olan müştərilər bir-birilərinə dəyirlər. Bauş məşqlərdə
rəqqasların gözlərini bağlayaraq bunu oynamalarını istəyirdi. "The Rite of
Spring” əsəri isə səhnənin tamamilə torpaq ilə örtülməsini tələb edirdi.
"Əsərin onu anlayan kütləyə çatması önəmli deyil.
Bu işi kimsə görməlidir, çünki haradasa bunun doğru olduğuna inanan var” - deyə
Pina Bauş bildirirdi.
"Cafe Muller”
Henry Purcellin musiqilərindən yığılan yarım
saatlıq əsər, tənha kafedə lunatik kimi fırlanan bir sıra obrazlardan
ibarətdir. Güman ki, onlar uzun müddət əvvəl bitmiş bir hadisədən sonra itkin
düşmüş insanlardır. Obrazlar ekzistensial bir atmosfer daxilində, öz
hərəkətlərini qarşılıqlı olaraq sonsuzadək davam etdirirlər. Gerçək kafeyə
bənzədilən səhnə quruluşu bir dəlixananın dəhlizini xatırladır” (Arlene Kroce
– New-Yorker dərgisi).
"Gördüyünüz şey ikinci bir həyat yaşamış kimi
görünən sənətçilərin gerçəkləşdirdiyi olduqca ağır bir teatr
eksperimentidir. Həyəcan, yüksək idarə edilən enerjidən, səhnənin gözəl
istifadəsindən, sinematik toqquşma və vizual axımdan doğulur.
Bauşun digər bir tanınmış əsəri isə rus bəstəkar
İqor Stravinskinin "Bahar ayini” ("The Rite of Spring”) operası əsasında
hazırladığı eyniadlı tamaşa idi.
Bütün bunlardan başqa "sinyora” Bauşun "Orfey və
Evridika”, "Palermo, Palermo”, "Vollmond”, "Kontakthof” kimi dünyaca məşhur
tamaşalarının adını çəkmək olar.
Pina Bauş 1982-cü ildə Federiko Fellininin "Və gəmi
üzür” və 2002-ci ildə Pedro Almadovarın "Onunla danış” filmlərində də iştirak
etmişdir. Bundan başqa onun yaradıcılığı haqqında 9-a yaxın sənədli film
çəkilmişdir. Bunlardan ən məşhuru isə alman rejissor Vim Wendersin çəkdiyi "Pina”
filmidir. Bu filmin premyerası 61-ci Berlin Film Festivalında keçirilmişdir.
Dünyaca məşhur rejissor Pina Bauş 2009-cu il iyunun 30-da yaşadığı Vuppertal
şəhərində vəfat etmişdir.
Saşa Valtz
XXI əsrin məşhur xoreoqraf-rəqqaslarından biri də Saşa Valtzdır.
Almaniyada Pina Bauşun sələfi sayılan Saşa 1993-cü ildə həyat yoldaşı Yoxen
Sandiqlə birlikdə öz "Twenty to Eight” tamaşasının premyerasından sonra hazırda
da fəaliyyət göstərən "Sasha Waltz & Guests” teatr kompaniyasının
əsasını qoyur. Onun ən əsas fəaliyyəti də bu kompaniya çərçivəsində olmuşdur.
2004-cü ildən isə Tomas Ostermeyerlə birgə Almaniyanın nüfuzlu "Schaubühne”
teatrına rəhbərlik edir.
Saşa rəqsə 5 yaşında Karlsruhe
şəhərində tanınmış rəqqas Meri Viqmanın yanında başlamışdır. 1983-cü ildən
1986-cı ilə qədər Amsterdamdakı "Yeni Rəqs İnkişafı Məktəbi”ndə təhsil almışdır.
1986-cı ildən 1987-ci ilədək isə Nyu-Yorkda karyerasını davam etdirmiş Saşa
burada bir çox peşəkar rəqqaslarla tərəf müqabili olmuşdur. Beləliklə o,
1992-ci ildən artıq Almaniyada çalışır və burada musiqiçi, rəqqas və
rəssamlarla birlikdə multidissiplinar layihəsinə başlayır. 3 ilin sonunda
"Səyahətnamə-Trilogiya” (Travelogue-Trilogy) işini başa vurur. Bu trilogiya 3
tamaşadan -"Twenty To Eight”, "Tears Break Fast” və"All Ways Six
Steps”-dan ibarət idi.
Saşa Valtzın ən məşhur tamaşaları bunlardır: "Körper”, "noBody”, Hektor Berliozun
operası əsasında qurduğu "Rome və Cülyetta”, Hokosavanın operası əsasında
"Matsukaze”, Stravinskinin "Bahar ayini” və s.
"NoBody”
"NoBody, insanlar və bədənləri haqqındakı üç hissəli trilogiyanın
sonuncusudur. Bu əsər insanlığın metafizik varlığını araşdırır. Bədənin
yoxluğuna xitab edir və bizi ölümlü olduğumuzun fərqinə varmağa məcbur edir.
İnsan bədəni olmağın fövqündə nə durur? Hansı tərəfimiz ölümsüzdür? Beton fonda
bəyaz pəncərələrin arxasında itirdiyimiz insan siluetlərini görürük. Onlar
bizim düşüncəmizdə yaşayır, sıxılıb qalıblar. Səhnədə 25 rəqqas insan varolması
ilə bağlı suallara cavab axtarır. NoBody ən köhnə suallara cavab axtaran müasir
rəqs klassikasıdır. Bəs bizim üçün sonsuz olan nədir?” (Rəsmi press-relizlərdən)
"Körper” bədən deməkdir. Bu, rəqqasları zəngin hərəkət çeşidlərinə
yönləndirir. Memarlığı və bədəni bir-birinə bağlayan tamaşa ortalığa belə sualı
qoyur: Vücud nədir? Necə qurulur? Rəqs mənəvi ölümsüzlük axtarışını analiz edir
və genetik manipulyasiya əsrində çoxalmanı sorğulayır.
"Buto” rəqs
forması
Buto rəqs forması İkinci dünya müharibəsindən sonra
Hicikata Tatsumi və Ohno Kazuonun birlikdə əsasını qoyduqları müasir yapon
teatrının qollarından biridir. Dediklərinə görə, bu rəqs forması durğunluğa
etiraz olaraq yaranmışdı. Hicikata Tatsumi bu rəqsi "sıxıntı” olaraq tərcümə
edir. Bu forma özündə qrotesk və əyləncəli görüntülər, tabu yıxıcı mövzular, sərhədsiz
və absurd atmosfer daşıyır. Adətən, asta hərəkətli, dəqiq idarəli və ağ rəngə
boyanmış bədənlə reallaşdırılır. Rəqsin yaranmasında məqsəd müharibədəki
ağrıları əks etdirmək idi, bədənlərini ağ rəngə boyamaq isə hissiyyatsızlığı və
formasını itirmiş bədənləri ifadə edirdi.
Rəqsin əsas məqsədi yapon teatrında bir yenilik
etmək idi. 1950-60-cı illərin avanqard axınının təsiri altında Hicikata yeni
formanın yaranmasına ehtiyac duyur. 1959-cu ildə yapon yazıçı Yukio Mişimanın
"Qadağan olunmuş rənglər” romanı əsasında o, ilk Buto tamaşasını hazırlayır.
Tamaşa homoseksuallıq mövzusu üzərində qurulduğuna görə qadağaya məruz qalır. Əvvəllər
Buto oyunlarına "rəqs təcrübəsi” adı verilir. Sonralar, XX əsrin 60-cı
illərinin əvvəllərində Hicikata təqdimat üçün "Ankoku-Buyou” (tərcümədə
"qaranlıqların rəqsi” anlamını verir) adından istifadə edir. Bundan sonra isə
Buto adı seçilir.
Hicikata zaman ötdükcə bütün ənənəvi teatr
anlayışlarını inkar etməyə başladı. Y.Mişima, Lautreamont, A.Arto(Artaud),
J.Jene (Genet), M. De Sad kimi yazıçılardan təsirlənərək "qaranlıq” mövzuları
kəşf etdi. Həmçinin, o, insan bədənlərinin heyvanlarınkı kimi dönüşümünü,
transmutasiyasını araşdırmağa başladı. Rəqqasın öz vücud, varolma vəziyyətinə
dönməsi üçün şairanə və sürreal bir bədən dili yaratdı. Nourit Masson-Sekine və
Jean Vialanın "Qaranlığın kölgələri” kitabında Kazuo Ohno "Butonun ruhu” olaraq
təqdim edilirsə, Hicikata Tatsumi "Butonun memarı” adlandırılır. 60-cı illərdə onlar
artıq özünəməxsus təhsil üslublarını da müəyyənləşdirirlər. Fərqli amplualarda
olan tələbələr müxtəlif qruplar yaratmağa başlayırlar. Tələbələrin iki
müəllimin metodlarını bir-birindən ayırdıqları açıq-aşkar görünür. Hicikata
qruplar halında çalışan sənətçilərə təsir göstərmiş böyük müəllim kimi
görünərkən, Ohno solo sənətçiləri təsirləndirən daha təbii, fərdi və bəsləyici
bir ustad olaraq tanınır.
1980-cı illərdən sonra Buto sənətçiləri ilk dəfə
olaraq ölkədən xaricdə tamaşalar nümayiş etdirməyə başlayırlar. Sankai Juku Buto
qrupu tez-tez xaricə səyahət edir. Lakin, bir gün Vaşinqtondakı çıxışları zamanı
binadan asdıqları ip qırılır və bir rəqqasın ölümü ilə nəticələnir. Buna görə Buto
Amerikada daha çox tragik hadisə ilə yadda qalır.
Tanınmış Buto rəqqaslarından Kazuo Ohno və Hicikata
Tatsumidən başqa Akaci Maro, Uşio Amaqatsu, Edoheart və başqaları vardır.
Yaponiyanın Kioto şəhərində hal-hazırda "Kyoto
Butoh-kan” adlı Buto rəqs formasını özündə əks etdirən bir teatr da mövcuddur.
Rəqs teatrı, təbii
ki, təkcə bu adlarla məhdudlaşmır. Dünyada bu teatr növünün çoxlu uğurlu və
uğursuz nümunələri var. Bəs, rəqs teatrı müasir dünyada hansı yeri tutur? Nəyi ifadə
edir? Teatrda sözün getdikcə öldüyü dövrdə, ola bilər ki, rəqs teatrı daha irəli
çıxsın və sənət sahəsindəki "pop-kultura” mükafatını əlinə keçirsin. Lakin,
bu nümunələr ciddi sayda artmadığından bu haqda söz demək çətinləşir. Ümid edək
ki, Azərbaycanda da bu teatr növü bir gün klassik balet ənənələri
ilə müharibəyə girib, bizə
böyük zövq yaşadacaq.
Emin Əliyev
Teatrşünas