Bakı 24°C
Sxolastikadan qurtuluş zərurəti
Tənqiddə elmilik özünü bilavasitə elmdə olduğu kimi, bədiilik isə
bilavasitə incəsənətdə olduğu kimi təzahür etdirmir. Tənqiddə elmi mahiyyət də
spesifikdir, başqa cürdür, bədiilik də. Xüsusilə tənqidin sol tərəfinə
artırılan "bədii" istilahı və onun daşıdığı semantika tənqiddə
tamamilə özünəməxsusdur, onun məhz incəsənətdəki obrazlılığa qətiyyən toxunağı
yoxdur. Tənqid mahiyyətcə yığnaq xarakterli deyildir; bədiilik, elmilik və s...
cəhətlər, müxtəlif elementlər birləşərək, sintez təşkil edərək
"tənqid" deyilən bir şeyi quraşdırıb mövcudlaşdırmırlar. Əksinə,
tənqiddə təzahür edən nə varsa (ən müxtəlif formalar, janrlar, təhlil yönləri,
üslub təmayülləri...), bütün bunları elə onun öz daxili mahiyyətindən doğan
xüsusiyyətlər kimi başa düşmək lazımdır, daha onları hardansa, hansı elm
sahəsindənsə gəlmə xüsusiyyətlər, elementlər hesab etmək gərək deyil.
Tənqidi idrakın öz
genezisində və genotipində, real daxili qanunauyğunluqlarında axtarmaq lazımdır
Bəzən niyə bizə elə gəlir ki, müəyyən bir idrak hadisəsi ya mütləq
elm olmalıdır, ya mütləq incəsənət olmalıdır, ya da mütləq onların sintezi.
Əslində, belə qəti fərqləndirmə üsulu sonsuz dərəcədə mürəkkəb olan mədəniyyət
hadisəsinə metafizik-imperativ yanaşmadır. Budda Kanonları,
"Bibliya", "Quran" yalnız dini kitabələrdirmi? Volterin,
Taqorun nəsri, Dostoyevskinin "İdiot"undakı İppolitin və Mışkinin,
"Karamazov qardaşları"nda Abid Zosimin, İvan Karamazovun monoloqları
yalnız bədii təfəkkürün məhsuludurmu; Platonun dialoqları, M.F.Axundzadənin
"Kəmalüddövlə məktubları", F.Nitsşenin, A.Kamyunun, E.Levinasın
esseləri yalnız fəlsəfi əsərlərdirmi?! Vaqnerin "Bethoveni ziyarət"i
yalnız xatirə-oçerkdirmi?! Xüsusilə müasir ictimai-fəlsəfi şüurun funksional
təbiətində spesifikləşmə nə qədər dərinləşsə də, inteqral məqamlarını həmişə
yüksək keyfiyyət kimi saxlayır. İndi təfəkkür prosesində "ümumelmi,
inteqrativ proseslər" gedir və bu - müasir idrakın xarakterik əlaməti
olur.
Deməli, tənqidin də özünəməxsusluğunu onun yalnız elmi, yalnız bədii
olmasında, yaxud yalnız elmi-bədii sintetizmdə, elementlər xəlitəsində deyil,
tənqidi idrakın öz genezisində və genotipində, real daxili
qanunauyğunluqlarında axtarmaq lazımdır. Nümunə üçün Yaşar Qarayevin
"Tənqidi realizm: estetik ideal və müsbət qəhrəman" məqaləsinə
müraciət edək: "...Mircə Cəlil təsvir etmək üçün kəndlinin də
qeyri-adisini, qəhrəmanını, igidini yox, ən adisini, "naturalını",
"novruzəlisini" seçir. Zəmanənin qəhrəmanı kimi seçilən Novruzəlidə
zamanın intellektual və ictimai həyatından bir iz, əsər-əlamət belə yoxdur.
Məhz əsrlə Novruzəli arasındakı əlaqə və təzad baxımından Mirzə Cəlil
Novruzəliyə daxili bir nəzər salır, bir həməsr, vətəndaş kimi onun varlığında
sağlam, normal fəlsəfi-hüquqi mənada "şəxsiyyət" axtarır və tapmadığı
bir keyfiyyətin olmadığı bir boşluğu təhlil edir... İctimai məzmunu cəhətdən bu
qədər müflis Novruzəliyə ədibin marağının səbəbi də elə budur: hər bir real
Novruzəlidə potensial bir müsbət qəhrəman mürgüləyir". Belə klassik
tənqidi təhlildə elmi analizin harda başladığını, bədiiliyin harda
qurtardığını, elmi və bədii aspektlərin necə vəhdət tapdığını, onları
bir-birindən ayıran və qovuşduran nöqtələri müəyyənləşdirmək mümkündürmü?! Onları
ağlın nəzəriyyə zoru ilə ayrı-ayrı anlayışlar kimi təqdim edəndə və tənqid
kontekstində birləşdirəndə, ortaya qəribə müddəalar çıxır; məsələn, V.Kubilyus
"Tənqidin təbiəti ziddiyyətlidir" qərarına gəlir... Axı nə üçün?! Ona
görə ki, V.Kubilyusun fikrincə, tənqid "həm elmi anlayışlara doğru
qaçır", həm də "subyektiv əsaslarsız ötüşə bilmir", tənqid, eyni
zamanda "bədii yaradıcılıqla elmi analiz arasında rəqs eləyir".
Tənqidi "bədii yaradıcılıq, elm və publisistikanın sintezi" sayan
Litva tənqidçisinin bu son nəticələri tamamilə əsassızdır. Yaşar Qarayevin
məqaləsindən götürdüyümüz parçada və saysız-hesabsız dəyərli tənqidi əsərlərdə
biz belə bir ziddiyyətlə, bədii yaradıcılıqla elmi analiz arasındakı
tərəddüdlə, "rəqslə", görəsən, niyə rastlaşmırıq?!. Uzun illər
ədəbiyyat haqqındakı elmlərin metodologiya problemləri ilə məşğul olan
A.S.Buşmin təhlil prosesində bədiiliyin və elmiliyin süni sintezinin
qeyri-mümkünlüyünü, səmərəsizliyini, həm də qondarma olduğunu sübut edir:
"Bədii obrazı məntiqi anlayışlara calamaq olmaz, onu ancaq məntiqi
anlayışların dilinə köçürmək olar. Elmi formada incəsənətin dərk edilməsi
haqqındakı məsələni, bədii obrazların məntiqi anlayışlarla birləşdirilməsi
haqqındakı məsələ ilə eyniləşdirmək lazım deyil".
Tənqiddə hissiyyatın obyektivliyi,
rasional dəyərləndirmənin isə subyektivliyi xassəsi vardır
Gerçəkdən də, tənqidin özünəməxsusluğu heç bir sintez və diffuziyada,
təsadüfi məqamlarda, hansısa bir janr paradoksunda deyil, onun öz funksional
təbiətində, düşüncə-yozum strukturunda, sabit, uzunömürlü və eyni zamanda, daim
inkişaf edən qanunauyğunluqlar sistemindədir.
Tənqidin çox mürəkkəb psixologiyası vardır. Burada təfəkkür
fəaliyyəti özünəməxsus texnologiya ilə "işləyir". İbtidai, bəsit
reflektiv xarakterli tənqidi təfəkkür insan şüurunun inkişafı prosesində
formalaşaraq, fərdiləşərək, təkamülə uğrayaraq, heç nəyə bənzəməyən,
özünəməxsus mükəmməl, "tənqid orqanına" çevrilmişdir. Bu fəaliyyət
növündə obyektivliklə subyektivliyin, hissi və rasional amillərin çox orijinal
təzahür xüsusiyyətləri vardır. Adətən, idrak fəaliyyətində hissi-emosional
amilin subyektiv başlanğıcla, rasional amilin isə obyektiv başlanğıcla bağlı
olduğunu güman edirlər. Ən ümumi nöqteyi-nəzərdən varlığın obrazlı dərkində
(incəsənətdə) ilkin idrak fəaliyyətinin (hissi-emosional amil – subyektiv
başlanğıc), elmi dərkində isə daha çox ikinci fəaliyyət tipinin (rasional idrak
– obyektiv başlanğıc) müəyyənedici olduğu şübhəsizdir. Bax, elə burada tənqidin
elmdən və incəsənətdən seçilən cəhətləri meydana çıxır. Çünki tənqiddə biz
həmin idrak fəaliyyəti prosesinin fərqli təzahürünü – yəni hissi-emosional
aspektin obyektivliklə, rasional aspektin isə subyektivliklə qırılmaz
bağlılığını müşahidə edirik. Bu paradoksdurmu? Xeyr. Tənqidin təfəkkür
texnologiyası məhz belə qurulmuşdur; onda hissiyyatın obyektivliyi, rasional
dəyərləndirmənin isə subyektivliyi xassəsi vardır; tənqidi təhlil prosesində
rasional qiymətlər, meyarlar fərdiləşir, özünəoxşar olur, subyektiv məzmun və
forma kəsb edir, bununla da, tənqidi ideya özünəməxsusluğu yaranır, ümumi
nəzəri model özünküləşir, ona fərdiyyətin möhürü vurulur; subyektiv duyum və
hissiyyat isə məhz incəsənətdə olduğu kimi obrazlı inikas formasında deyil,
hissi-obyektiv, emosional dərketmə şəklində reallaşır.
Tənqidin mühakimə-diskurs funksionallığı ilə mədəniyyət düşüncəsini
hərəkətə gətirən fenomen olmasının ən həlledici şərti isə yəqin ki, onun öz
metodoloji sistemini yarada bilməsidir. Tənqidin öz metodoloji sistemini
yaratması zəruri təbii-tarixi qanunauyğunluqdur ki, fikrimizcə, bu proses hələ
tam başa çatmamış və o tam mükəmməlləşməmişdir (məsələn, estetikada,
ədəbiyyatşünaslıqda olduğu kimi). Bu sistem fəal formalaşma prosesi keçirir.
Tənqidi metodun xarakterini müəyyənləşdirməyə çalışarkən, özümüzü
dağa-daşa salmağa, hansı bir sahəninsə metod sistemini tənqidə tətbiq etməyə
ehtiyac yoxdur. Çünki tənqidin metodoloji əsasını elə ən ümumi halda
estetikanın nəzəri bünövrəsinə, onun qanun və prinsiplərinə söykənən tənqidi
metod – tənqidi düşüncə texnologiyası təşkil edir.
Tənqidi təhlildə subyektiv
başlanğıc həmişə güclü olur
Biz bu mülahizə üzərində təkid etməyi həm də ona görə lazım bilirik
ki, birtərəfli, lakin çox geniş yayılmış bir fikrə qarşı da öz münasibətimizi
izah edək; belə ki, "tənqid", yaxud "bədii tənqid"
deyərkən, yalnız ədəbiyyatın tənqidi nəzərdə tutulur və tənqid ətrafındakı
araşdırma və mübahisələr də adətən, belə bir qapalılıqda aparılır. Bəs onda
incəsənətin digər sahələrinin tənqidi necə olsun? Bəlkə bu tənqid sahələrinin
prinsipial fərdiliyi yoxdur, yoxsa – təkcə ədəbi tənqidlə bütün incəsənəti
əhatə etmək mümkündür ki, elə ona görə də təkcə onun araşdırma fərdiliyini
öyrənmək kifayətdir?! Estetikanın nəzəri bazasına, onun qanun və prinsiplərinə
söykənən, incəsənətə münasibətdə "metamövqedə" dayanan tənqid
(Y.Borev) isə hər cür birtərəflilikdən uzaqdır. Bu tənqid anlayışı altında
incəsənətin (əlbəttə ki, həm də ədəbiyyatın) bütün sahələri üzrə
"ixtisaslaşmış" tənqid istiqamətlərini nəzərdə tuturuq. Çünki bu
istiqamətlər nə qədər fərqli olsa da, incəsənətə tənqidi münasibət baxımından
çox əsaslı ümumi xassələrə malikdir. Məhz fərdi araşdırma yolları ilə
zənginləşmiş və zənginləşməkdə olan bu ümumi xassələr tənqidi
"yetişdirir", onun metodoloji strukturunu müəyyənləşdirmək üçün əsas
verir.
Estetiklik prinsiplərinə əsaslanan tənqidi metod elmi metodlardan
fərqli olaraq müxtəlif təzahür formalıdır. Məsələn, tənqidi monoqrafiyada
tətbiq edilən tənqidi metodun xarakteri, deyək ki, resenziyada, yaxud
bədii-fəlsəfi essedə olduğu kimi deyildir. Tənqiddə analizin forma və xarakteri
həmişə müxtəlif səviyyələrdə olur. Onun metodologiyasından danışmağın çətinliyi
də elə bu mürəkkəblikdədir... Təsəvvür eləyin ki, Azərbaycan tənqidi öz tarixi
fəaliyyətinə, peşəkar işinə (M.F.Axundzadənin timsalında) elə birbaşa olaraq
forma rəngarəngliyi ilə, tənqidi üsul müxtəlifliyi ilə başlayır: "Açıq
məktub" şəklində. – "Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin
babında", "Kritika", "Mirzə Ağanın pyesləri haqqında
kritika"; "Tənqidi dialoq" üsulunda. – "Tənqid
risaləsi"; ictimai-sosioloji təhlillə tənqidi analizin vəhdəti şəklində. –
"Kəmalüddövlə məktubları" kimi konseptual "sosial
epopeya"... Lakin bununla belə tənqidin metodoloji sisteminin sabit
qanunauyğunluqları, şübhəsiz ki, vardır: tənqidi təhlildə subyektiv başlanğıc
həmişə güclü olur, analizin orijinallığı ilə birlikdə analiz edənin şəxsiyyəti
də, fərdi tənqidi-estetik konsepsiyası da qabarıq görünür; təhlil özü struktur
baxımından tədqiqat xarakterli yox, polemik, diskursiv, strukturalist,
komparativistik, esseistik və s. xarakterli olur; tənqidin metodoloji
sistemində ən müxtəlif üsullar, araşdırma yolları – estetik, nəzəri, tarixi,
semiotik, interpretativ, aksioloji, ictimai-ideoloji, məntiqi və s. təhlil
istiqamətləri, adətən, ayrı-ayrılıqda deyil, bir-birilə qaynayıb-qarışmış
şəkildə fəaliyyətdə olurlar – bu elə bir təhlil yoludur ki, burada estetik
analizin harda başladığını, tarixi qiymətləndirmənin harda qurtardığını
nişanlamaq mümkün deyildir.
Tənqidi metodun xarakterinin üç əsas müəyyənləşdiricisi vardır:
dövrün və tənqidçinin fəlsəfi-ideoloji mövqeyi (bəzən bunlar ziddiyyətdə də ola
bilirlər...); bəşər mədəniyyəti tarixinin əsrlərcə hazırlayıb yaratdığı
ümumestetik meyarlar və prinsiplər; və konkret bir dövrün bədii sistemi. Tənqid
və onun metodu bu ümumi kontekstdə (tarixi və müasir mədəniyyət) öz mövqeyini
qərarlaşdırır. Təsadüfi deyil ki, hər hansı bir konkret dövrün tənqid
metodologiyasının öz humanitar platforması, əsaslandığı fəlsəfi-estetik
konsepsiyası olmuşdur. Bundan əlavə, müasir dövrümüzdə elmi metodologiyada baş
verən yeniləşmənin tənqidin metoduna da bilavasitə dəxli vardır.
"Ümumelmi, inteqrativ proseslərin" getdiyi bir şəraitdə, tənqid digər
elmlərlə həmrəyliyini daha da möhkəmləndirir. V.S.Çernyak yazır:
"Metodologiyaların müxtəlif növlərinin qarşılıqlı əlaqələnmə hərəkəti –
təkcə dialektikanın prinsip və qanunlarının spesifikləşməsi prosesi deyil, o,
eyni zamanda, ümumelmi metodologiya anlayışlarının universallaşması
prosesidir". Belə bir proses həm tənqidin universallaşmış ümumelmi
metodlardan da istifadə etməsinə imkan verir, həm də onun öz metodoloji sistemini
daha fundamental şəkildə təşəkkül etdirməsinə kömək eləyir. Belə bir
istiqamətdə tənqidin özündə də metodoloji monizm gerçəkləşir – tənqidi metod
əhatəli xarakter kəsb edə bilir və bütöv bədii sistemə vahidmövqeli tənqidi
münasibət göstərməyə, incəsənətin daxili inkişaf xüsusiyyətlərini – onun
qabaqcıl və mühafizəkar cəhətlərini, ideoloji-estetik rolunu, bədii prosesi və
ümumiyyətlə, incəsənətin morfoloji dinamizmini, bu günün sənət axtarışlarını
tənqidi aspektdə öyrənməyə qadir olur. Bax, bu mənada tənqidi nə məhz
nəzəriyyədən yaranan fikir, nə də məhz nəzəriyyənin yaradılmasına qədərki fikir
hesab etmək olar. Tənqid klassikası həm kamil estetik nəzəriyyəni yaradan, həm
də belə bir bünövrə üzərində təşəkkül tapıb daha da inkişaf edən, qüdrətlənən
tənqiddir.
Rahid Ulusel
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor
