Sonuncu Ağaoğlu
"Sovet İttifaqına getmişəm. Şoloxovun "Sakit don”
kitabını tərcümə etmişdim. Şoloxovun bu kitabı Türkiyədə mənim tərcüməmlə
tanınır. Bu kitaba görə Moskvaya dəvət olundum. Tək getdim. Yaşar Kamal mənə
demişdi ki, belə bir kitab var, mütləq bunu çevir. Mən təcili kitabı
ingiliscədən çevirməyə başladım. Şoloxov Nobeli aldıqdan sonra başqaları da
heyət halında kitabı çevirməyə başladılar. Bir kitabı 3-4 hissəyə bölüb
tərcüməçilərə verir, yekunda da biri birləşdirməklə məşğul olurdu. Mən onlardan
öncə başlasam da, sonra bitirdim. Çünki tək idim. Çox vaxt xərcləyirdim və önəm
verirdim. Mənim tərcüməm çox uğurlu oldu. "Ağaoğlu” yayın evindən çap etdik,
çox yaxşı satıldı. Çox pul qazandıq, tez bir mətbəə aldıq. Azərbaycanda da
oldum. Anarla Bakını dolaşdıq. Sərin payız günü idi. Yazarlar Birliyinin bir
yeməkxanası vardı, ora getdik. Müxtəlif toplantılarda da iştirak etdim”.
Azərbaycanla bağlı xatirəsi az idi. Ondan aldığım ikinci müsahibədə
ancaq bunları demişdi.
Amma onun
atasının Bakı ilə bağlı çox xatirəsi vardı. Bu xatirələrini "Sovet Rusiya imperiyası” adlı kitabında
yazıb. Babasının isə daha çox xatirəsi vardı. Çünki onun babası Azərbaycan
tarixinə damğasını vurmuş bir şəxs idi: Əhməd bəy Ağaoğlu.
Bu ilin
yanvarında kədərli bir hadisənin iştirakçısı oldum. Türkiyə tarixində mühüm rol
oynamış azərbaycanlı ailə olan Ağaoğluların sonuncu ziyalı nümayəndəsi Tektaş
Ağaoğlunun dəfnində iştirak etdim. İstanbulun Nişantaşı səmtində yerləşən
Teşvikiyyə məscidində cənazə namazı qılındıqdan sonra Ağaoğlu Feriköy İslam
məzarlığında anası Nəriman Ağaoğlunun məzarında dəfn edildi.
Mühacirət başlayır...
1909-cu il.
Əhməd bəy Ağaoğlu "Difai”nin qurucusu kimi tezliklə həbs olunacağını başa
düşür. Ona görə də Şuşadan Parisə, Parisdən Bakıya doğru uzanan həyat bu dəfə
onu İstanbula aparır. Qısa zamanda ailəsini də yanına gətirən Ağaoğlu Osmanlı
parlamentində millət vəkili olur, dönəmin tanınmış türkçü aydınları ilə dostluq
qurur. 9 il sonra vətəninə qayıdır. Bu dəfə Vətəni artıq müstəqil idi, Bakını
azad etmək üçün türk ordusu köməyə çağırılmışdı.
Çarlıq
rejimindən qaçan Ağaoğlu bu dəfə vətənini işğaldan azad etmək üçün gələn Qafqaz
İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanın siyasi müşaviri olur. Tale onu
Azərbaycan parlamentində millət vəkilliyi şansı da verir, ardınca hökumət onu
dövləti tanıtmaq üçün Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə
göndərir. Amma o, ermənilərin təxribatı ilə ingilis tərəfindən həbs edilib
Malta adasına sürgün edilir.
Əhməd bəy
Maltada əsarətinin dərin sarsıntısını keçirir, adadan xilas olmaq üçün
Nərimanova məktub göndərir, bolşevizmi dəstəklədiyini bildirir. Lakin qısa
zamanda Mustafa Kamal paşa onları xilas etdiyi üçün Əhməd bəy bu dəfə ona başqa
məktub göndərir. Tektaş Ağaoğlu bizimlə söhbətində həmin hadisə barədə belə
demişdi: "Babam Maltada bir neçə il
qaldı. Ondan sonra ingilislər qərar verdilər ki, Maltanı boşaltsınlar. Türk
elitasının yarısı, yazarlar, siyasətçilər orada idilər. Babam hələ Maltada
olarkən ona Nəriman Nərimanovdan bir məktub gəlir. Yazır ki, biz sizi
tanıyırıq, apardığınız mübarizənin heyranıyıq. Çıxacaqsınız, gəlin bizimlə
bərabər olun, birlikdə xalqımız üçün çalışaq. Babam da cavab yazır ki, təşəkkür
edirəm, fəqət mən ikinci vətənim saydığım Türkiyə Cümhuriyyətinə xidmət etməyi
seçirəm”.
Əhməd bəy
ömrünün axırına qədər Türkiyəyə xidmət edir. Millət vəkili, Sərbəst Cümhuriyyət
Firqəsinin qurucularından, Anadolu Agentliyinin yaradıcılarından olur, xeyli
kitab, məqalə yazır. Mühacirətdə Azərbaycanın istiqlal savaşına qoşulmasa da,
mühacirlərin iş-güc tapmalarına yardım edir. 1939-cu ildə vəfat edərkən, geridə
üç nəhəng varis qoyur: Səməd Ağaoğlu, Sürəyya Ağaoğlu, Tezer Ağaoğlu.
(Ağaoğlunun Əbdürrəhman və Gültəkin adında iki övladı da olub).
Sürəyya xanım Türkiyədə vəkil kimi, Tezer xanım millət vəkili və
müəllim kimi tanınır.
Atasının yolunu davam etdirən isə Səməd Ağaoğlu olur.
Hekayə ustası, siyasi məhkum
Səməd Ağaoğlu
1909-cu ilin 23 aprelində Bakıda doğulur. Atasının Osmanlıya mühacirətə getməsi
nəticəsində ilk təhsilini orada Beyazit Feyziyye məktəbində tamamlayır. 1926-cı
ildə Ankara liseyini, 1931-də Ankara Hüquq fakültəsini bitirir. Ardınca
doktorluq müdafiəsi üçün Strasburqa yollanır, həyatının bu dönəmi ilə bağlı
"Strasburq xatirələri” adlı kitab yazır. Demokrat Partidən siyasətə qoşulur,
Adnan Menderesin yaxın silahdaşı olur, nazir vəzifəsi daşıyır. 1960-cı il hərbi
çevrilişi zamanı həbs edilir, bir müddət sonra azad edilir. 1967-ci ildə Şuşaya
və Bakıya gəlir.
"Atamdan
xatirələr”, "Atamın dostları”, "Dostum Menderes”, "Mərmərədə bir ada”, "Tanış
üzlər”, "Siyasi günlük”, "Sovet Rusiya imperiyası” kimi əsərlər yazır.
"Zürriyyət”, "Böyük ailə”, "Qatırın ölümü”, "Müəllim Qafur” kimi hekayə
kitabları, "Həyat bir macəra – uşaqlıq və gənclik xatirələri” adlı memuarını
çap etdirir.
Əhməd bəydən mütəfəkkirlik bayrağını alan Səməd bəy bu bayrağı iki
övladına ötürür: Mustafa Kamal Ağaoğlu və Tektaş Ağaoğlu.
Atatürkün adaşı
Səməd bəy
oğlunun adını niyə Mustafa Kamal qoyur? Tektaş bəy bizimlə söhbətində belə
demişdi: "Kaş qardaşım Mustafa Kamalla
tanış olsaydınız. Bir şeir kitabı da var. Anamla atam adını Mustafa Kamal
qoymaq istəyiblər, Əhməd bəydən soruşublar. Əhməd bəy də "əlbəttə, mütləq
qoyun” deyib. Mustafa Kamalla "Ağaoğlu” yayın evini qurmuşduq, əsas işləri o
görürdü. Mustafa Kamalın bir qızı var, görüşürük. Adatəpədə atasından qalan bir
evdə yoldaşı ilə bərabər yaşayır”.
Qeyd edək ki,
Mustafa Kamal "Mim Kaf Ağayev” soyadından istifadə edib, "Nüzüllü şeirlər” adlı
kitabı çap olunub.
Mustafa Kamal
1999-cu ildə vəfat etdikdən sonra isə Ağaoğlu ailəsinin yaşayan tək dahisi
qalır: Tektaş Ağaoğlu.
İlk görüş
Onu ilk dəfə
2015-ci ilin avqustunda tanıdım. Dostum, Türkiyənin Mərmərə Universitetinin
əməkdaşı, türkoloq Mehdi Gəncəli mühacirət tarixi ilə məşğul olduğum üçün məni
onunla görüşdürdü. Mecidiyeköydəki evinə getmişdik. Xanımı Ezel Ağaoğlunun da
iştirakı ilə maraqlı söhbət etmiş, müsahibə almışdıq. Bizim üçün "Qaranlıqda oturma azadlığı” kitabını
imzalamışdı. Gəncliyində "Ölümdən həyata”
adlı bir kitab da yazmışdı. Amma nədənsə o kitabından imtina etmişdi. Bizimlə
söhbətində belə demişdi: "Mən bu kitabımı
heç sevmirəm. Bizdə rəddi-övlad (övladlıqdan rədd etmək – D.Ə) deyə bir şey
var. Mən bu kitabımı rəddi-övlad etmişəm. Bunları çox gənc, 18-19 yaşlarımda
yazmışdım”.
Tektaş
Ağaoğlu 1934-cü ildə İstanbulda doğulub. Babası Əhməd bəy öldüyü zaman 5 yaşı
vardı, ona görə də bizə onu xatırlamadığını demişdi: "Sitarə xanımı (Əhməd bəyin həyat yoldaşı – D.Ə) görməmişəm. Mən anadan
olmadan bir və ya iki il öncə vəfat edib. Əhməd bəyi 4 yaşımda bir-iki dəfə
görmüşəm. Xəyal kimi xatırlayıram. Əhməd bəy bura 1910-cu ildə gəldi. İkinci
dünya müharibəsindən bir az əvvəl isə bəzi qohumlarımız gəldi. O zamanlar
bolşeviklər "istəyən getsin” deyə icazə vermişlər. Qohumlar da həmin ərəfələrdə
gəldi. Təbii ki, o qohumlar da artıq rəhmətə gedib, uşaqları, nəvələri qalır...
Əhməd bəy daha liberal bir adam idi. Atatürk Əhməd bəyi çox üzüb, "ona sən bir
sığıntısan” deyib. Amma sonra üzr istəyib. Atatürk elə bir adam idi ki, hər
şeyi söylər, sonra üzr istəyərdi”.
Tektaş bəyin
siyasi fəaliyyətinə keçmədən öncə qeyd edək ki, o, həm rəssam, həm də
heykəltəraş idi. Ankarada Atatürk liseyində orta təhsil alıb, 1956-cı ildə
Oksford Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib. 1956-cı ildən Parisdə rəsm işlərini
başlayıb, bir il sonra Ankarada ilk fərdi sərgisini açıb. 1984-cü ildə Sürixdə
xanımı Ezel Ağaoğlu ilə birlikdə heykəl sərgisi təşkil edib. 1993-də də
Ankarada heykəl sərgisi keçirib.
Həmçinin daş kolleksiyası ilə məşğul olurdu.
Liberal babanın kommunist nəvəsi
Tektaş
Ağaoğlu babası və atasından fərqli, Türkiyənin 60-cı illərinin havasına uyğun
olaraq sol düşüncəli idi. Məsciddən Feriköy məzarlığına bələdiyyənin avtobusu
ilə dəfnə gedərkən dostlarından biri mənə belə demişdi: "Sən həmşəri olaraq iştirak edirsən, biz isə kommunist yoldaşı olaraq”.
Həmin o kommunist yoldaşlar dəfndən sonra məzarın başında İnternasionalın
marşını da oxudular.
1964-1972-ci
illərdə qardaşı Mustafa Kamalla "Ağaoğlu” nəşriyyatını işlədib. 1956-cı ildə
İstanbulda "Varlıq” yayınlarından "Ölümdən həyata” adlı hekayə kitabı çap
olunub. Anasına ithaf etdiyi kitabında ən təsirli hekayə atası ilə bağlıdır.
Bizə imzaladığı "Qaranlıqda oturma azadlığı” kitabı isə 1978-ci ildə çap
olunub, gündəlik yazılarından ibarətdir.
Dostoyevskidən Şoloxova
Tektaş bəy
daha çox tərcüməçi kimi tanınırdı. Təsadüfi deyil ki, öldüyü zaman mətbuat daha
çox "usta tərcüməçi öldü” başlığı ilə xəbər yaymışdılar.
Tərcüməçiliyi
ilə bağlı bizə bunları demişdi: "Rus
ədəbiyyatını türk dilinə ingiliscədən çevirmişəm. Məsələn, Şoloxovun "Sakit
Don”unu çevirdim. Onun ingiliscəsinin adı "Durğun axardı Don” idi, mən də o cür
çevirdim. Mən rusca bilmirəm, atam da bilmirdi. Əhməd bəy isə bilirdi. Sürəyya
bibim də bir az bilirdi”.
Şoloxov,
Dostoyevski, Remark, Dikkens, Marks, Engelsin əsərləri onun tərcüməsində türk
dilinə çevrilib. Marks və Engelsin əsərlərindən seçərək hazırladığı "Siyasət və fəlsəfə” əsərinə görə,
1973-cü ildə 5 ay müddətinə həbs edilib. Türkiyədə məşhur 12 mart hadisəsi
dönəmində bir yazısına görə, bu dəfə bir illiyinə məhkum edilib. Yazılarında sol
düşüncəni yaymaqla yanaşı, Türkiyə Sosialist İşçi Partiyasının qurucularından
olub.
Sol düşüncəyə
o qədər bağlı idi ki, atasının "Sovet Rusiya imperiyası” kitabına da qarşı
çıxıb. Bizə belə demişdi: "Atam "Sovet
Rusiya imperiyası” kitabını bizim çap etməyimizi istədi. Biz də solçu olduğumuz
üçün "çap etmirik” dedik. Atam bizə çox hirsləndi. Çünki onun kitablarını
həmişə biz çap edirdik. Dedik ki, siz özünüz çıxarın, biz kömək edək. Nə
istəyirsən edək, amma bizim nəşriyyatdan olmasın”.
Onun
tərcümələri arasında Dostoyevskinin "Puşkinin nitqi”, Dikkensin "Mister
Pikkviksin macəraları” (başından keçən müxtəlif siyasi hadisələr səbəbindən bu
əsəri 42 ilə çevirib), Leninin "Şərqdə milli qurtuluş hərəkatları” kitabları
var.
İsveçrə yolunda
Kənan Evrenin
həyata keçirdiyi 12 sentyabr hərbi çevrilişindən sonra xanımı ilə birlikdə
İsveçrəyə sığınıb. Bu mühacirətlə bağlı bizə belə demişdi: "Ölümdən qurtulmaq, işgəncədən xilas olmaq üçün getmişdik. Yoxsa, mənim
nə işim vardı orada...”.
Ezel xanım
isə o illərlə bağlı bunları bölüşmüşdü bizimlə: "Tektaş İsveçrədə müxtəlif
işlər gördü. Ən axırda adi bir qalereyada çalışdı. Oranın adisi buranın ən
yaxşısının sinfi kimiydi. Qalereyanın çərçivəçisi oldu. Ramkaları yerlərinə
asırdı və s. Axırda qalereya sahibinə məsləhət verirdi ki, bu çərçivəni bura
assaq, yaxşı olar. Mən keramika ilə məşğul oldum. Bir ara boyunbağı düzəldib
satdım, pul gətirmədi. Min dənə güldan, boşqab, çanaq düzəldib satdım. Gələnə
qədər keramikə ilə məşğul oldum. Müəllimlik etdim, kurslardan keçdim. Axırda
yuvamıza qayıtdıq. Necə bir sevgiydi, nələr gəldi başımıza”.
T.Ağaoğlu bu
illərdə BBC radiosunda da redaktor kimi çalışır.
Keçmişin doğma dostları
Tektaş bəy
babasının yaxın dostu Əli bəy Hüseynzadə haqqında bizə danışmışdı. Əli bəyin
qızı Feyzavər xanımı görmək istədiyini demişdi. Mehdi bəylə birlikdə bu görüşü
həyata keçirmək üçün çalışdıq, amma qismət olmadı. Əli bəy haqqında bizə belə
danışmışdı: "Atam Əli bəyi çox
tərifləyərdi, mədh edərdi. "Hamısının, hətta atamın da müəllimi Hüseynzadə Əli
bəydir” deyərdi. Hüseynzadə Əli bəy çox maraqlı adam olub. Məsələn, kaman
çalarmış. Mən onun oğlu rəssam Səlim Turan bəylə Parisdə tanış oldum. Çox xoş
adam idi. Vəfat etdi o da. Qızı Feyzavər xanımı da tanıyıram. Əli bəy İttihad
və Tərəqqinin qurucularından olub”.
Son
görüşümüzdə Tektaş bəy Ağaoğlu ailəsi haqqında kitab yazmaq istədiyini demişdi.
Bu kitab üçün Bakıdakı qaynaqları ona gətirməyimizi istəmişdi. Təəssüf ki, o,
bu fikrə çox gec qərar vermişdi...
Mühacirət bitir...
Tektaş bəyin
Əhməd adında oğlu, Kai adında nəvəsi var. Oğlu haqqında bizə bunları demişdi: "Əhməd bəy Adanada əkinçiliklə məşğuldur.
Anasından ona torpaq qalıb. Anası böyük torpaq sahibinin qızı idi. Oğlum
İstanbulda yaşayır, tez-tez Adanaya gedib-gəlir”.
Dəfndə Əhməd
Ağaoğlu ilə tanış ola bildim. Atasından müsahibənin də yer aldığı "Mühacirlərin dönüşü” kitabımdan hədiyyə
etdim. Əhməd bəy Azərbaycan türkcəsində oxuya bildiyini, ailəni ziyarət
etməyimizdən xəbərdar olduğunu bildirdi.
Beləliklə, bu
ilin yanvar ayının 9-u Ağaoğlu ailəsinin sonuncu ziyalı nümayəndəsi aramızdan
ayrıldı. 1909-da başlayan 2018-də bitən Ağaoğlu ailəsinin mühacirəti beləcə, öz
missiyasını tamamlamış oldu.
Amma bizim
üzərimizdə bir missiya yükləndi: Tektaş bəyin bizə hədiyyə etdiyi Ağaoğlular
ailəsinə aid nadir materialları kitablaşdırmaq. Bunu isə ən qısa zamanda həyata
keçirəcəyik.
Dilqəm Əhməd