Səudiyyə Ərəbistanı TAPİ-yə əlavə investisiya ayıracaq
Səudiyyə Ərəbistanı Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan (TAPİ)
transmilli qaz kəməri layihəsinin türkmən hissəsinin inşası üçün əlavə
investisiyalar ayıracaq. Bu barədə türkmən tərəfinin yaydığı məlumatda
bildirilir.
Lakin ekspertlər bu layihəyə həqiqətən də maliyyə ayrılacağı,
ümumiyyətlə onun reallaşacağına şübhə ilə yanaşırlar. Hələ ki, TAPİ layihəsi,
Transxəzər qaz kəməri layihəsi kimi kağız üzərindədir. Səudiyyəlilər vəd
ediblər ki, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistana kimi uzanacaq qaz kəmərinə əlavə
vəsait ayıracaqlar. Bu barədə razılıq Aşqabadda səfərdə olan Səudiyyə
Ərəbistanının ticarət naziri Məcid bin Abdulla Əl Kasabinin prezident
Qurbanqulu Berdıməhəmmədovla görüşündən sonra bəyan edilib. Səudiyyəli nazir
Türkmənistana ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq üzrə dövlətlərarası türkmən-səudiyyə
komissiyasının iclasında iştirak üçün gəlib. TAPİ layihəsi ötən əsrin 90-ı
illərindən müzakirə olunur. Yalnız 2010-cu ildə Aşqabadda iştirakçı dövlətlərin
iştirakı ilə uzunluğu 1800
km. olacaq layihənin inşası ilə bağlı dövlətlərarası
sənədə imza atılıb. Qaz kəmərinin ilk 214 km-i Türkmənistan ərazisi ilə
"Qalxınış” qaz yatağından start götürməlidir. Yerdə qalan 774 km. Əfqanıstan
ərazisindən, 826 km.
isə Pakistan ərazisindən Hindistanla sərhəd Fazilka məntəqəsinə gedib
çatmalıdır. Qaz kəmərinin layihə gücü 33 milyard kub metr təşkil etməlidir.
Layihənin qiyməti əvvəlcə 10 milyard dollar qeyd olunsa da, sonradan bu rəqəm
artaraq 22,5 mlrd. dollara yüksəldildi.
Tikinti işlərini "TAPI Pipeline”
şirkəti aparmalı idi. Bu şirkətin səhmlərinin 85 faizi isə "Türkmenqaz”a, hər
biri ayrılıqda 5 faiz isə Əfqanıstanın qaz korporasiyasına, Pakistanın Inter
State Gas Systems (Private) Limited və Hindistanın GAIL şirkətlərinə məxsusdur.
Lakin layihə hələ də kağız üzərindədir. Əsas problem də odur ki, gələcək
layihənin əsas hissəsi Əfqanıstan və Pakistanın sakit olmayan və problemli
ərazilərindən keçir. Hələ fevral ayında türkmən KİV-ləri layihənin inşası ilə
bağlı işlərə başlanıldığını yazmışdılar. Həqiqətən də fevralın sonlarında boru
xəttinin ilk qaynaq işlərinin başlanılması ilə bağlı təntənəli mərasim də keçirilmişdi.
Lakin may ayında əfqan tərəfində boru xəttinin keçəcəyi əraziləri minalardan
təmizləyən beş nəfərlik qrup yaraqlılar tərəfindən qətlə yetirildi. O zaman
"TAPI Pipeline” tərəfindən belə bir bəyanat yayıldı ki, problemlərə baxmayaraq,
işlər qrafikə uyğun davam etdiriləcək. Lakin boru xəttinin inşası ilə bağlı
işlərə hələ də başlanılmayıb. Ötən həftə Kabulda TAPİ-yə həsr olunmuş sərgi işə
başlayıb. Təşkilatçıların məqsədi özəl investorların layihəyə cəlb edilməsi
olub. Əfqan tərəfi məlumat verib ki, Əfqanıstanda layihə ilə bağlı hazırlıq işlərinin
95 faizi yerinə yetirilib, praktiki işlərə isə bu ilin sonları, gələn ilin
əvvəli başlanılacaq. Pakistan da bu ilin sonlarına kimi öz sahəsində inşa
işlərinə başlayacağını vəd edir. Hindistanın layihənin onun ərazisindəki 38 km-lik
hissəsinin inşasına razılıq verdiyi hələ 2015-ci ildə bildirilmişdi. İndi isə
hindlilər layihənin nə vaxtsa reallaşacağına şübhə ilə yanaşırlar. Hindistanın
Neft və Qaz Nazirliyinin keçmiş katibi Saurabx Çandra bildirir ki, layihənin
Pakistan və Əfqanıstandan gələn təhlükə üzündən nə vaxtsa reallaşacağına ümid
etmir. Halbuki, bu layihədə ən uduşlu tərəf məhz onlardır. Ölkə enerji resursları
sahəsində ciddi sıxıntı keçirir və TAPİ-nin işə düşməsi il ərzində ölkənin qaza
olan 14 mlrd. kub metrlik tələbatını ödəyə bilər. Türkmənistanın əsas problemi
mavi yanacağın əsas alıcıları olan dövlətlərdən uzaqda olmasıdır və Aşqabad bu
problemi yeni qaz kəmərlərinin inşası ilə həll etməyə çalışır.
Aşqabadın daha
bir ambioz layihəsi – Transxəzər qaz kəməri layihəsidir və bu layihə də TAPİ
kimi, 90-cı illərdən müzakirə olunur. Xəzərin dibi ilə inşa olunacaq layihə
Türkmənbaşını Bakı ilə birləşdirəcək. Layihə türkmən qazının Avropaya çatdıran
Cənub-Qafqaz kəmərinə (Bakı-Tbilisi-Ərzurum) oradan isə TAP-a birləşdirilməli
idi. Transxəzər boru xəttinin illik gücünün 30 milyard kub metr olması
planlaşdırılır. Avropa İttifaqı ölkələrinə çatdırılacaq mavi yanacağın 10-30 milyard
kubmetr həcmində olması planlaşdırılır. Lakin Rusiya bu layihəyə narahatçılıqla
yanaşır. Moskva hesab edirl ki, türkmən qazının Avropa bazarlarına çıxışı onların
qazına rəqabət yaradır.
TAPİ kimi Transxəzər layihəsi də kağız üzərində qalır. Məsələyə
Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən olunmasından sonra aydınlıq gətiriləcəyi
bildirilsə də, bu, hələ ki, baş vermir. Aşqabadın qaz ixracının diversifikasiyasına
cəhd göstərməsi başa düşüləndir. Hələ ki, türkmən qazının əsas alıcısı Çindir. Bu
ölkəyə il boyu 30 milyard kubmetr qaz ixrac olunur və ilbəil də həcm artır. Çin gömrük xidmətinin məlumatına görə, ötən il
Türkmənistandan ölkəyə 33 milyard kub metr qaz ixrac olunub. Türkmən tərəfi
əlavə xətlər inşa ediləcəyi təqdirdə ixracın 65 milyard kub metrə çatacağını
istisna etmir. O ki qaldı Rusiyaya, bir neçə ildir "Qazprom”la problem üzündən
türkmən qazının bu ölkəyə ixracına son qoyulub. Lakin son vaxtlar bu məsələdə
ciddi uğurlar əldə edilib. "Qazprom” rəhbəri Aşqabada gəlib və ilin sonunda
türkmən qazının Rusiyaya ixracının bərpası sahəsində konkret danışıqlara
başlanılacaq.
Ümumiyyətlə, ekspertlər hesab edirlər ki, Rusiyanın türkmənlərin
layihələrindən qorxmasına ehtiyac yoxdur. "Məsələn, TAPİ köhnə layihədir və
uzun illədir ki, reallaşmır. Pul məsələsi həlini tapsa da, təhlükəsizlik riski qalır”,
- deyə Plexanov adına Rusiya iqtisadi universitetinin dosenti Yekaterina
Novikova bildirir. "Və çətin ki, Səudiyyə də bu gələcəyi qaranlıq olan layihəyə
maliyyə ayırsın. Türkmənistan onsuz da Çinə böyük həcmdə qaz ixrac edir və
bundan yaxşı da qazanır, - deyə ekspert əlavə edib. Onun qənaətincə, türkmənlər
üçün Transxəzər layihəsinin reallaşması daha maraqlı olardı. "Lakin burada da
problem Rusiyanın məsələdə maraqlı olmamasıdır”, - deyə ekspert fikrini
tamamlayıb.
Azər NURİYEV