Şərqin yetişdirdiyi böyük dühalar
Orta
əsrlərdə müsəlman Şərqində
elm, fəlsəfə, ədəbiyyat və
incəsənət sahəsində böyük
nailiyyətlər qazanılmışdı. Bu dövrdə yaşayıb fəaliyyət
göstərmiş filosoflar, alimlər
dini və dünyəvi elmlərə dair
qiymətli əsərlər qələmə
almış, tarixdə özünəməxsus
mövqe tutmuşlar.
IX əsrin böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, fəqih alimi Əbubəkr Əhməd Harun oğlu Bərdici Bərdəinin (844-914) vaxtilə Kür çayı sahilində, Bərdənin
on dörd fərsəxliyində yerləşən Bərdic şəhərində anadan olmuşdur. Əhməd
Bərdicinin ilk araşdırıcısı Zakir Məmmədov yazmışdır ki, o, doğma yurdunda
dövrünün zəruri biliklərinə yiyələndikdən sonra müxtəlif yerlərə - İraq,
Suriya, Misir, Əlcəzair, Hicaz, İran və başqa ölkələrə səyahət etmiş, təhsilini
artırmışdır.Ömrünün axırına - 914-cü ilin aprelinə qədər müxtəlif
ölkələrlə bağlı olmuşdur. O, nüfuzlu müəllim sayılanda hələ iyirmi beş yaşı
tamam deyilmiş. Əhməd Bərdicinin "Əshabələr, ardıcıllar və hədis
müəlliflərindən nadir adların təbəqələri” traktatı daha məşhurdur. "Nadir
adların təbəqələri”ndə 426 Peyğəmbər əshabəsinin, davamçılarının və hədis
alimlərinin adları, onların mənsub olduqları yerlər göstərilir. Əhməd Bərdici
traktatın əvvəlində onun yeniliyinə işarə edərək yazır: "Mənim (araşdırdığım)
nadir adlardır. Onlar Peyğəmbər əleyhissəlamın əshabələridir. Alimlərdən heç
birinin həmin adlardan hansınısa çəkmiş olduğunu bilmirik”. 2018-ci ildə
Əbubəkr Əhməd Bərdəi Bərdicinin "Nadir adların təbəqələri” kitabının
yazılmasının 1125 illiyi tamam olur.
Əbülhəsən Əli ibn İsmayıl Əşəri (873-935) ortodoksal islam sxolastikasının -
Əşəriliyin banisidir. O, mütəzilizmin yaradıcı ideoloqları ilə uzun müddət
həmfikir olmuş, həm də onlarla mübahisələr aparmışdır. Əvvəllər mütəzilizmin nümayəndəsi, qızğın
təəssübkeşi sayılmasına baxmayaraq, sonralar ona qarşı çıxmışdır. Əbülhəsən
Əşəri və onun ardıcılları məntiq və fəlsəfə istilahlarını işlədirdilər. Bu il Əbülhəsən Əşərinin doğumunun 1145
illiyidir.
Mötədil sufizmin məşhur nümayəndəsi, Azərbaycanın məşhur mütəfəkkiri Əbunnəcib Əbdülqahir Abdulla oğlu Sührəvərdi (1097-1168) Zəncan
yaxınlığındakı Sührəvərd qəsəbəsində anadan olmuş, Bağdada gedib orada
Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almışdır. AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov
yazmışdır ki, Əbunnəcib Sührəvərdi görkəmli alim, böyük sufi şeyxi kimi şöhrət
qazanaraq Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiş, bir müddət ona başçılıq etmişdir.
Əbunnəcib xalq içərisində böyük nüfuza malik sufi şeyxi kimi tanındığı üçün
onun hüququ hakim dairələr tərəfindən toxunulmaz olmuşdu: mütəfəkkir təqib
olunan şəxslərə belə öz sufi ribatlarında yer verməkdən çəkinmirmiş. Tacəddin
Sübki yazır: Əbunnəcib Sührəvərdi sultandan, xəlifədən və başqalarından qorxub,
ona pənah gətirənləri müdafiə etmiş, onlar təhlükədən sovuşmuşlar. 2018-ci ildə
Əbunnəcib Sührəvərdinin vəfatının 850
illiyidir.
Şərq peripatetizminin ilk böyük nümayəndəsi, mütəzilizm cərəyanına
mənsub ərəb filosofu Yəqub Kindidir (800-873). Ensiklopedik alim Əbunəsr Farabi
(874-950) tərəfindən Şərq
peripatetizminin mükəmməl sistemi yaradılmış, ensiklopedik alim İbn Sina
(980-1037) və onların ardıcılları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.
Azərbaycanda bu təlimin ilk böyük nümayəndəsi, Şərqin nurlu dühası İbn Sinanın
şagirdi Əbülhəsən Bəhmənyar Mərzban oğlu
Azərbaycanidir (993-1066). Müsəlman Şərqi ölkələrində peripatetik
fəlsəfənin inkişaf etdirilməsində Bəhmənyarın, ondan təhsil almış alimlərin və
onların şagirdlərinin böyük rolu olmuşdur.
AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov ilk dəfə olaraq göstərmişdir ki, böyük filosof, riyaziyyatçı, rübailər ustası
kimi məşhur olan Ömər Xəyyam (1048-1131) Bəhmənyarın
şagirdidir.
XI əsrdə təbiətşünas filosofu Əbureyhan Məhəmməd ibn Əhməd Biruni Xarəzmi
(973-1043) tarix, etnoqrafiya, coğrafiya, riyaziyyat, astronomiya, təbiyyat,
minerologiya və b. elmlərə dair sanballı əsərlər yazmışdır. Zakir Məmmədovun
fikrincə, Əbureyhan Biruninin zəngin yaradıcılığı göstərir ki, o, qədim Şərq,
xüsusən Hindistan mütəfəkkirlərinin ictimai-siyasi, dini-fəlsəfi və elmi
təlimlərini öyrənmiş, qədim yunan alimlərinin (Platonun, Aristotelin və
başqalarının) əsərlərini dərindən bilmiş, bəşər elmi-fəlsəfi fikrinin o
zamankı nailiyyətlərindən geniş istifadə etmişdir. Əbureyhan Biruninin
dünyagörüşü müxtəlif təlimlərin təsiri altında formalaşsa da, onun fəlsəfi
fikirləri daha çox peripatetizmə yaxındır. Dövrünün ən görkəmli peripatetik
filosofu İbn Sina ilə yaxından dostluğu, onun Şərq aristotelizminə marağını
daha da artırmışdır. 2018-ci ildə Əbureyhan Biruninin doğumunun 1045 illiyidir.
Şərq filosoflarının
yaratdıqları fəlsəfi təlimlər onların
şagirdləri tərəfindən inkişaf etdirilərək
məktəblərə çevrilirdi. Azərbaycan
filosofları arasında Bəhmənyardan başlanan
müəllim-şagird ardıcıllığı, yəni
onun məktəbinin ənənələri də ensiklopedik
alim Nəsirəddin Tusi (1201-1274) tərəfindən
davam etdirilmişdir. Beləcə,
Nəsirəddin Tusi tərəfindən yaradılan
fəlsəfi məktəb də öz ardıcıllarını
hazırlamışdı. Bu dövrdə fəlsəfə,
məntiq, riyaziyyat və təbiət
elmləri, habelə ictimai-siyasi və etik
məsələlərlə məşğul olan filosoflar,
mütəfəkkirlər arasında Nəsirəddin Tusi və
onun məktəbinin nümayəndələri
də vardı.
Bəhmənyar məktəbinin nümayəndələrindən Əfzələddin
Xunəci (1194-1248) və Siracəddin
Urməvi (1198-1283) irsinin yeganə tədqiqatçısı olan
Zakir Məmmədov hər iki filosofun
ardıcıl Şərq peripatetizmi mövqeyində duraraq
məntiq və təbiətşünaslığa
dair qiymətli əsərlər yazdığını,
elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında böyük
xidmətləri olduğunu bildirmişdir.
Nəsirəddin Tusi Marağa rəsədxanasının nəzdində təsis etdiyi məktəbdə
rəsədxanada çalışan alimlərin əksəriyyətinə dərs demişdi. Bu mənada Azərbaycan
filosofu tərəfindən yaradılan
fəlsəfi məktəb də öz ardıcıllarını
hazırlamışdı. Həmin məktəbin görkəmli nümayəndəsi Nəcməddin Qəzvini (1203-1277) rəsədxanada çalışan ilk dörd
astronomdan biri olmuşdur. O, mənbələrdə Nəsirəddin Tusinin şagirdi kimi təqdim
edilməsinə baxmayaraq, Marağaya gəlməmişdən əvvəl də alim kimi tanınmışdır.
Tarixdə böyük astronom, təbiətşünas filosof, məntiqçi alim kimi məşhurlaşan
Nəcməddin Qəzvini fəlsəfi görüşlərində
öz sələflərinin ideyalarından
bəhrələnmiş, fəlsəfi
məsələlərə peripatetik mövqedən
yanaşmış, orijinal fəlsəfi
təlim yaratmış və
dünyəvi elmlərin inkişafında
misilsiz xidmət göstərmişdir.
Müsəlman Şərqi ölkələrində
elmi-fəlsəfi təlimlərin mövcud olmasında Bəhmənyarın və onun şagirdlərinin
misilsiz xidmətləri vardır. Nəsirəddin Tusi və onun məktəbinin nümayəndələri
sonrakı əsrlərdə Bəhmənyar məktəbinin fəlsəfi ənənələrini yaradıcılıqla davam
etdirərək onun xələfi sayılmışlar.
2018-ci ildə Şərq peripatetizminin görkəmli nümayəndələri – Yəqub
Kindinin vəfatının 1145, Bəhmənyarın doğumunun 1025, Ömər Xəyyamın doğumunun
970, Siracəddin Urməvinin doğumunun 820, Nəcməddin Qəzvinin doğumunun 815,
Əfzələddin Xunəcinin vəfatının 770 illiyidir.
Böyük fəqih-mütəkəllim Fəxrəddin
Məhəmməd ibn Ömər Razinin (1148-1210) yaradıcılığında hüquq
və sxolastik ilahiyyat
aparıcı mövzu olmuş,
fəlsəfi məsələlər məhz həmin
mövqedən nəzərdən keçirilmişdir. Fəxrəddin
Razi İbn Sinanın "İşarələr və
qeydlər” kitabını şərh etmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, mütəkəllimlər
(sxolastlar) bu qiymətli
əsəri əsas etibarilə
təkzib etməyə çalışır, peripatetik
filosoflar isə elmi
fəlsəfə tərəfində durur,
mütərəqqi fikirlərin təhrifinə
yol vermirdilər. Mütəkəllim Fəxrəddin Razinin və
filosof Nəsirəddin Tusinin şərhləri bu ideya mübarizəsinin
aparıcı istiqamətlərini təmsil
edirdi. Fəxrəddin Razi bu şərhi
Nəsirəddin Tusinin anadan
olduğu ayda və
ildə, yəni fevral
1201-ci (cümad əl-ula
597) ildə qələmə almışdır. Azərbaycan filosofu
Fəxrəddin Raziyə "fəzilətli şərhçi” kimi ehtiramla yanaşsa da, İbn Sinaya
qərəzli münasibətinə görə onu kəskin tənqid etmiş, həmin
şərhə qarşı özünün şərhini yazmışdır. Bu il Fəxrəddin Razinin doğumunun 870 ili
tamam olur.
Şərq və Qərb aləmində böyük
şöhrət tapmış Əbülvəlid Məhəmməd ibn
Əhməd İbn Rüşd (1126-1198) fəlsəfə tarixində ikili həqiqət təliminin banisi
kimi məşhurdur. İbn Rüşdün kreatsionizmdən (dünyanın ilahi hökm ilə xəlq edilməsi
haqqında təlim) fərqli, səbəbiyyətə əsaslanan peripatetik təlimi, onun maddi
aləmin əzəliliyi və əbədiliyi barədə doktrinasını müdafiə etmişdir. Bununla
əlaqədar AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov yazmışdır ki, Şərq
peripatetikləri, eləcə də sufi-panteist və işraqi filosoflar ən ümumi
ontoloji və qnoseoloji məsələlərdə dini dünyagörüşü ilə əlaqəni kəsdikləri,
yalnız elmi dünyagörüşü mövqeyindən çıxış etdikləri halda, İbn Rüşd öz fəlsəfi konsepsiyasında dini baxışların
da müstəqil mövcudluğunu məqbul saymış, dünya fəlsəfəsi tarixində ikili
həqiqət təliminin əsasını qoymuşdur. Türkiyəli alim Hilmi Ziya Ülkən
(1901-1974) onun, Aristotelin ən böyük şərhçisi olduğunu bildirərkən,
Avropada İslam aləminin ən böyük filosofu kimi qarşılandığını qeyd
etmişdir. 2018-ci ildə İbn Rüşdün vəfatının 820-ci ilidir.
Şərqin yetişdirdiyi bu böyük dühalar bəşər elmi, fəlsəfəsi və
mədəniyyəti tarixində əzəmətli mövqe qazanmışlar.
Aytək Zakirqızı (Məmmədova),fəlsəfə doktoru