“SƏRT ÜSLUB”UN LİRİK ÇALARLARI
Respublikanın əməkdar rəssamı Rafael Abasov (1943)
çağdaş Azərbaycan təsviri sənətinin çətin mənəvi yükünü çiynində şərəflə
daşıyan və öz yaradıcılıq axtarışları ilə milli rəssamlığımızın beynəlxalq
miqyasda qazandığı nüfuzunu qoruyan sənətkarlardandır.
Doğma Bakıda əvvəlcə Ə.Əzimzadə
adına rəssamlıq məktəbində (1960-1965) Əbdülxalıq Rzaquliyev və Böyükağa
Mirzəzadədən, sonra isə M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət
İnstitutunda (1968-1974) Mikayıl
Abdullayev və Tahir Salahovdan sənətin sirlərini öyrənən Rafael Abasov bir qərinədən çoxdur ki,
yaradıcılıqla məşğuldur. Onun müxtəlif mövzulu əsərlərini artıq klassikləşən "sərt üslub”a – dünyanı sərt baxış tərzinə
bir qədər də duyğulandırıcı lirik-romantik və ruh-ovqat qatması
səciyyələndirir. Bunu həm onun məntiqli məna-məzmun yüklü və kompozisiya
bütövlüyü ilə seçilən süjetli tablolarında, özündə zəngin psixoloji yaşantıları
gerçəkləşdirən portretlərində, maddi-mədəniyyət nümunələrini qürurdoğurucu
qaynağa çevirən natürmortlarında, tamaşaçını ovqat bolluğuna qərq edən
gözoxşayan mənzərələrində müşahidə etmək mümkündür...
Rafael Abasovun müxtəlif tutumlu əsərlərinin tamaşaçı rəğbəti qazanmasının kökündə ilk növbədə onun bu janrların məlum "estetik xəritəsi”ni duyulası dərəcədə genişləndirmək bacarığı durur desək
yanılmarıq. Bu mənada? onun müxtəlif illərdə ərsəyə gətirdiyi "Düşüncələr” ("Azərbaycan xalqının ümummilli
lideri Heydər Əliyevin portreti” (1996), "Qayğılı anlar” (2009), "Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin portreti” (2003), "Akademik Məzahir
Abbasovun portreti” (1988), "Kəndli oğlan” (1984), "Rusiya Federasiyasının
Prezidenti Vladimir Putin” (2009), "Xalq artisti Fuad Poladovun portreti”
(2006) və s. portret-kompozisiyaların adını çəkmək olar.
Adətən, çox
məşhur şəxsiyyətlər haqqında insanlarda əvvəlcədən yaranmış kifayət qədər
məlumat və təəssürat olduğundan onların fərqli obrazlarını yaratmaq nisbətən
çətin olur. Məhz bu baxımdan rəssama uzun illər respublikaya rəhbərlik etmiş
Heydər Əliyev cənablarının portretini kətan üzərində gerçəkləşdirmək heç də
asan olmayıb. Məkan və geyim seçiminin bu cür portretin yaradılması prosesində
aparıcı və həllediciliyini etiraf etməli olsaq, rəssam tanınmış siyasi xadimin
obrazının yaddaqalanlığını əldə etmək üçün çox uğurlu kompozisiya həlli tapa
bilmişdir. Bunun üçün dəbdəbəli, rəsmi təqdimatdan imtina edən rəssam H.Əliyevi
ev şəraitində-baxışlarını naməlum istiqamətə yönəlmiş və düşüncələrə qərq olmuş
vəziyyətdə təsvir etmişdir. Geyimin və pozanın sadəliyi, obrazı əhatələyən
azsaylı detallar və yığcam və nüfuzedici rəng həlli obrazın səmimiliyini
şərtləndirmişdir. Bütün bu məziyyətlərin son nəticədə portretin aurasını
genişləndirdiyinə və əsərin dolğun məna-məzmun tutumlu süjetli tablo kimi qəbul olunduğuna şahidlik
etmək mümkündür.
Rəssamın ulu
öndərlə bağlı digər əsərlərində də bu böyük şəxsiyyətə mənsub olan zəngin
keyfiyyətlərin yaddaqalan bədii tutumda bədiiləşdirilməsinə rast gəlmək
mümkündür. Onun Gədəy rayonundakı Heydər Əliyev Mərkəzində nümayiş olunan son
portreti (2017) də belə dəyərli sənət nümunələrindəndir.
Eyni
müsbət sözləri rəssamın obrazlarının
dolğunluğuna və əhatəlisinə nail olduğu iki tanınmış dövlət xadimi – İlham
Əliyev və Vladimir Putinin, eləcə də İkinci dünya müharibəsindəki
qəhrəmanlığını sonralar elm sahəsində davam etdirən akademik Məzahir Abbasovun
və aktyor Fuad Poladovun portretləri haqqında söyləmək olar. Rəssamın
kompozisiyaya onun bədii tutumunun genişləndirilməsinə xidmət edən detallar daxil
etməsi heç şübhəsiz həmin şəxsiyyətlərin
obrazlarının dolğunluğunun əldə edilməsində yardımçı olmuşdur.
"Kəndli
oğlan” əsərini bir çox bədii-estetik dəyərlərinə görə ötən əsrin sonuncu
qərinəsində Azərbaycan portret janrında
yaradılan ən uğurlu nümunələrdən biri hesab etmək olar. Bir-birinə söykənmiş
kənd evlərinin fonunda qayğısız baxışlarını tamaşaçıya zilləmiş qırmızı
köynəkli oğlanın obrazı ilk növbədə cizgilərinin səmimiliyinə görə yadda qalır.
Bu çox gərəkli insani məziyyətə rəssam bütünlükdə bədii şərhin uğurlu məcmusu
ilə nail olmaqla, buraya duruşun, baxışın, geyimin, məkanın və ovqat daşıyıcısı
olan rəngin təsirini də əlavə etməklə bütünlükdə bəlkə də çoxlarına adi görünən
əsərin süjetli tablo tutumu almasına nail olmuşdur. Bu əsərə görə R.Abasovun
Şri-Lankada keçirilən beynəlxalq sərgidə diploma layiq görülməsi də onun
sənətkarlığına verilən yüksək qiymətin göstəricisidir...
Bütünlükdə demək olar ki, "sərt
üslub”un estetikasından faydalanmaqda davam edən Rafael Abasov portret janrında
yaratdığı sənət nümunələrinin timsalında
realizmin özünüifadə imkanlarının nəhayətsizliyini sərgiləyə bilib. Bunu
rəssamın həm tutumuna görə süjetli tablo kimi qəbul olunan, həm də bu janrın
klassik nümunəsini xatırladan digər portretləri də təsdiqləyir. "Qadın
portreti” (1979), "Avtoportret” (1981), "Qara paltarlı qadının portreti. Düşüncə”
(1984), "Litvalı qız” (1979), "Heykəltəraş Tofiq Hüseynovun portreti” (1979),
"Rəssam Nadir Qasımov” (2001), "Müharibə qəhrəmanı Məzahir Abbasov” (1985),
"Əlövsət” (1990), "Alman futbolçusu Bert Ştangenin portreti” (1993),
"Avstriyalı iş adamı Xanes” (1997), "Xanesin həyat yoldaşının portreti” (1997),
"Amerikalı qadın” (1997), "Qəhrəman ana” (2000), "Salvador Dali haqqında
düşüncələr-Hüquqşünas Səfa Mirzəyevin portreti” (1999), "Oğlum Rəşad”
(2009), və s. əsərləri özündə dəyişkən
psixoloji yaşantıları hifz edən
portretlər hesab etmək olar.
Yuxarıda
adlarını çəkdiyimiz portretlərdə xarakter müxtəlifliyi həm də həmin obrazların
həyata münasibətlərini xarakterizə edən dəyərlərlə əlaqəli verildiyindən
onlar həm də tamaşaçı tərəfindən
"suallar məcmusu”na bənzəyən bədii-psixoloji qaynaq kimi qəbul olunurlar.
Ümumiyyətlə, rəssamın əsərlərində insan xarakterinə nüfuzetmə bacarığı kifayət
qədər duyulandır. Bunu onun müxtəlif fiqurlu əsərlərində müşahidə etmək
mümkündür. Onun bilavasitə fərdi təəssüratı əsasında çəkdiyi "Qazmaçılar”
(1968), "Neftçi" (1978), "Nehrəm ağsaqqalları” (2006) əsərləri bu qəbildəndir.
Rafael Abasovun "Nehrəm
ağsaqqalları” (2006) tablosunu köhnə kişilərin psixoloji yaşantılar toplusunun
ifadəsi hesab etmək olar. Kənd mənzərəsi fonunda üçü doqqazın yanındakı
kürsülükdə, ikisi isə yerdə bardaş quraraq oturmuş ağsaqqalların həm tamaşaçıya
zillənmiş, həm də ondan qaçırılan baxışlarında kifayət qədər hiss-duyğu
yaşanır. Dünya görmüş bu qocaların Nehrəmli günlərinin təzadlı tarixi
hadisələrin burulğanından keçdiyini onların diqqətlə işlənmiş fərqli
geyimindən, müxtəlif biçimli papaqlarından, içi qarpızlı naxışlı xurcundan,
etibarlı söykənəcək olan əsalarından duymaq mümkündür...
Dünya və Azərbaycan rəssamlığında geniş
yayılan natürmorta Rafael Abasovun
biganə qalmamağının kökündə "dəstədən geridə qalmamaq”dan daha çox, arıq beş
əsrə yaxın beynəlxalq incəsənət leksikonunda özünə daimi yer alan bu janrın estetikasına özünəməxsus çalarlar
əlavə etmək durur desək, həqiqəti söyləmiş olarıq.
Bu da ilk növbədə kompozisiyalara daxil
edilmiş ən müxtəlif əşyaların duyulası dərəcədə reallığa yaxınlaşdırılmasında,
fakturasının belə hiss etdirilməsində ifadə olunmaqdadır. Qədim mis və saxsı
qablara, şamdanlara, güllərə, meyvələrə və parçalara xas olan təbii canlılığa
nail olan rəssam, əslində, onların qərar tutduğu məkanda insan nəfəsinin,
hərarətinin mövcudluğuna tamaşaçını inandıra bilir. Odur ki, canlılığı duyulan
bu atributlar da seyrçini keçmişdən daha çox bu günə, çağdaş duruma qaytarır.
Bunun əyani görüntülərini rəssamın yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərini əhatə
edən natürmortlarında görmək mümkündür. Onun "Lahıc qabları ilə natürmort” (2006),
"Keramik qablar” (1999), "Mis qablar”
(2000), "Natürmort” (2000) və s. əsərləri məhz rəssamın zamanlar arasında mənəvi əlaqənin yaradılmasına xidmət edən lövhələridirlər.
Azərbaycan bağlarının nemətlərinin,
rahiyəli çöllərinin gül-çiçəyinin rəssam tablolarında bədiiləşmiş
görüntülərində də onun doğma torpağa sonsuz məhəbbəti duyulmaqdadır. Rafael
Abasovun natürmortlarında bu dəyərli
məziyyətin hifz olunması bir daha sübut edir ki, istənilən janrda müəllif onun
üçün ilham qaynağına çevrilən mənbələrə fərdi və fərqli sevgisini göstərmək
iqtidarındadır. Təbii ki, əgər bunun üçün onda bədii-yaradıcı potensial
varsa... Rafael Abasovun "Armudlar” (1997), "Mis qab və armudlar” (2005), "Yaz
gülləri” (2005), "Güllər” (2010), "Ağ güllərlə natürmort” (2006), "Mis dolça
ilə natürmort” (2004), və s. əsərlərində
müəllifin yuxarıda vurğuladığımız məziyyətləri nümayiş etdirməsinə şahidlik
etmək mümkündür...
Vaxt axarında onun məşhur "sərt üslub”dan
qaynaqlanaraq lirik-romantik biçim alan özünəməxsus dəst-xətti özünü mənzərə
janrında çəkdiyi əsərlərdə daha qabarıq göstərib. Rəssamın müşahidələrinə
real-analitik yanaşması, təzadlı ovqat yarada biləcək bədii ümumiləşdirmələr
aparması onu neçə-neçə ruhları duyğulandıran mənzərələr yaratmağa imkan
vermişdir. Belə tablolarda fərdi rəssam meyarı ilə təqdim olunan həyat
həqiqətləri kifayət qədər lakonik dillə təqdim olunsa da tamaşaçını
duyğulandıracaq forma-biçimdədir.
Etiraf edək ki, rəssamın
Azərbaycanın müxtəlif guşələrinə yaradıcılıq səfərlərindən sonra yaranan mənzərələri
duyulası dərəcədə özünəməxsus məziyyətlərə malikdir. Bu lövhələrdə günün fəsillərin dəyişkənliyi, dağların
möhtəşəmliyi, bağların füsunkarlığı, dənizin şıltaqlığı elə sənətkarlıqla ifadə
olunub ki, onların qarşısında istər-istəməz ovqat bolluğuna düşürsən. "Payız”
(1996), "Meşə mənzərəsi” (2000), "Dəniz sahili” (2001), "Abşeronda (2003),
"Günorta” (2004), "İsmayıllı mənzərəsi” (1996) əsərləri zəngin bədii dəyərləri
özündə yaşadan tablolardır. Əsərlərdə Tanrının canlı möcüzələrindən sayıla
biləcək Azərbaycan təbiətinin tanınmasına və tanıdılmasına yönəlidir desək,
yanılmarıq. Başqa sözlə desək, tamaşaçı
həmin əsərlərdə bir qayda olaraq
görünənlərə rəssamın iç dünyasından qaynaqlanan bədii əlavəni, gerçəklikdə başqalarının da adi gözlə görə
bildiklərinin "bədii incələmə”lərlə alt qatına müəllif nüfuzetməsinin ifadəsini
görür.
Bu və adlarını çəkmədiyimiz
neçə-neçə mənzərələrində rəssam hamının gördüyü yerlərdə gözəlliklə yanaşı
bunun yaranmasını şərtləndirə biləcək səbəblərə də yaradıcı insan münasibətini
təqdim edir, həm də ilk baxışda gözəlliyin işartıları belə görünməyən
guşələrdəki həmin bu qeyri-adi məziyyətləri bizə də aşkarlamağa çalışır. Özü də bunun üçün bir qayda olaraq haradasa
klassik ənənələrdən qaynaqlanan təqdimata üz tutur. Onun üçün önəmlisi
heyrətləndiyi məqamlardakı duyğuları qanadlandırmaq gücünə malik olan rəngli dünyanı başqalarına
da aşkarlamaqdır. Bu istəyin nəticəsidir ki, biz Abşeronun sərt olduğu qədər də
lirik olan təbiətinə xas olan çalarları, bu torpağın qədim kəndlərinin
özünəməxsus arxitektonikasını, Şirvanşahlar sarayının timsalında abidələrin
tarixə şahidlik etmək gücünü, işartısı sərt qayalarda yaşanan
əzəməti-möhtəşəmliyi, dənizin rəngdən-rəngə düşən dalğalarından qaynaqlanan
xəzrinin ruhunu duya bilirik. Adətən, çoxrəngliliyə meyllənən rəssam eyni
uğurla İsmayıllı meşələrinə, Şirvan və Muğan çöllərinə, Quba bağlarına xas olan
bərəkətli zümrüdü-qızılı ovqatı ifadə edə bilmişdir.
Onun
yaratdığı lövhələrin Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində, Azərbaycan
Dövlət Rəsm Qalereyasında, eləcə də
Sumqayıt, Şirvan, Masallı, Neftçala, Lerik rəsm qalereyalarında, yerli və
xarici ölkələrdəki şəxsi kolleksiyalarda yer alması heç şübhəsiz onun çoxdan
ənənəvi sayılan mənzərə janrının bədii-estetik
tutumuna yeni və özünəməxsus məziyyətlər bəxş etməsinin göstəricisidir.
...Çox vaxt əsərləri rəssamın daxili
aləmindən baş alıb gələn işıq selinə bənzədirlər. Bu selin gücü onun hikmət və
insanlara təsiretmə sehri ilə ölçülür. Bir həqiqətdir ki, çağdaş Azərbaycan
rəngkarlığında qırx ilə yaxın müddətdə özünəməxsus dəst-xətti ilə seçilən
Rafael Abasovun yaradıcılığında belə məziyyətli əsərlər kifayət qədərdir. Lakin
həyatdan və onun gözəlliklərindən heyrətlənməkdən usanmayan rəssam indi də yeni
əsərlər yaratmaq istəyində, yaradıcılıq axtarışındadır. Onun səmti əvvəl
yaradılanlara müəyyən "inamsızlığa” kökləndiyindən belə əsərlərin hələ bundan
sonra da çox olacağına inanırıq...
Ziyadxan Əliyev