Şərqşünaslıq elmimizin korifeyi - Aida İmanquliyeva - 80
Aida xanım İmanquliyeva Azərbaycan şərqşünaslıq
elminin beynəlxalq aləmdə tanınmasında,
onun şöhrətinin geniş miqyasda yayılmasında misilsiz xidmətləri ilə
fərqlənən görkəmli şərqşünas alimdir.
Onun adı şərqşünaslıq, eləcə də qərbşünaslıq problemlərini Şərq-Qərb
münasibətləri kontekstində tədqiqata cəlb edən, şərqşünaslığımızda yeni elmi
təhlil istiqaməti müəyyənləşdirən, bu sahədə ilk dəfə müqayisəli metodun
tətbiqi ilə tədqiqatların səmərə və effektivliyini artıran və ümumilikdə yeni
şərqşünaslıq məktəbinin əsasını qoyan cəfakeş alim kimi Azərbaycan şərqşünaslıq
elminin tarixinə qızıl hərflərlə yazılıb. Aida xanım İmanquliyeva ilk
azərbaycanlı şərqşünas qadın, elmlər doktoru, professor kimi Azərbaycan
şərqşünaslıq elminin inkişafında, bu sahədə ixtisaslı kadrların hazırlanmasında
xüsusi xidmətlər göstərib, şərqşünaslıq problemlərinin öyrənilməsində yeni elmi
sistem yaradıb. Onun gərgin əmək, zəngin bilik, istedad və təcrübə hesabına
yazmış olduğu "Корифеи новоарабской литературы” (к проблеме взаимосвязи
литератур Востока и Запада начала ХХ века) (Баку, Элм, 1991), "Истоки
арабско-русских культурных и литературных связей” (В сб.: Вопросы восточной
филологии - Баку, 1986), "Русская литературно-критическая мысль и творчество
М.Нуайме” (В сб.: Вопросы восточной филологии - Баку, 1986), "Природа в
творчестве Амина ар-Рейхани” (В сб.: Вопросы восточной филологии - Баку, 1987),
"Романтизм ар-Рейхани в повести "Вне стен гарема” и в малых прозаических
жанрах” (В сб.: Проблемы зарубежного Востока: история и современность. - Баку,
1988), "Qələmlər cəmiyyəti üzvlərinin yaradıcılığındakı yeni təmayüllər
haqqında” (A.İmanquliyeva, Məqalələr və tərcümələr – Bakı, 2010), "Qələmlər
birliyi” və Mixail Nüaymə”, "Cübran Xəlil Cübran”, "İspaniyada ərəb
ədəbiyyatının yaranması və inkişaf tarixinə dair” və s. çoxsaylı kitab və
məqalələri Azərbaycan ərəbşünaslıq elminin inkişafında mühüm rol oynayıb. O,
ərəb-məhcər ədəbiyyatı ilə yanaşı, Azərbaycan-ərəb, rus-ərəb və qərb-ərəb ədəbi
əlaqələri problemləri istiqamətində sanballı elmi əsərlər yazıb, nüfuzlu
beynəlxalq konfranslarda elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edən məruzələr oxuyub,
xarici ölkələrdə Azərbaycan şərqşünaslıq elmini ləyaqətlə təmsil edib,
Ümumittifaq Şərqşünaslıq Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin, Şərq ədəbiyyatının
tədqiqi üzrə Ümumittifaq Koordinasiya Şurasının üzvü olub.
Aida xanım İmanquliyevanın ərəb ədəbiyyatı
nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi sahəsindəki xidmətləri də xüsusi
əhəmiyyətə malikdir. Mixail Nuaymə, Süheyl İdris, Sahib Camal, Məhəmməd Dib və
digər sənətkarlardan etdiyi tərcümələr Aida İmanquliyevanın Azərbaycan və ərəb
dillərinin incəliklərinə bələdçiliyindən, yüksək bədii zövqə sahib olmasından
və peşəkar tərcüməçi qabiliyyətindən xəbər verir. Lakin Aida xanım geniş
ictimai-siyasi, elmi-ədəbi fəaliyyət dairəsində xidmətlər göstərsə də, o, ilk
növbədə şərqşünaslıq elmimizin korifeyi kimi diqqəti cəlb edir. Tərcüməçilik
xidmətləri istisna edilərsə, onun şərqşünaslıq fəaliyyəti əsasən ərəb milli,
ərəb-rus, ərəb-qərb ədəbiyyatlarının tədqiqi aspektində üç istiqaməti əhatə
edir. Göründüyü kimi, Aida xanımın şərqşünaslıq fəaliyyətinin hər üç
istiqamətində ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsi əsas yer tutur.
Aida xanım
İmanquliyevanın şərqşünaslıq fəaliyyətinin mərkəzində ilk növbədə problemə
müqayisəli, elmi-fəlsəfi və tarixi-tipoloji baxış dayanır. Bu cür baxış və
yanaşmanın nəticəsində Azərbaycan şərqşünaslıq elmi məhdud sərhədləri aşaraq
beynəlxalq arenaya çıxış edib və bir sıra vacib problemlərin həllinə nail olub.
Qeyd etməliyik ki, professor Aida İmanquliyevanın
xidmətləri sayəsində şərqşünaslığımızda formalaşan müqayisəli metodun tətbiqi
nəticəsində şərqşünaslığımız ədəbiyyat tarixçiliyi sərhədlərini aşaraq, daha qlobal,
daha vacib və əhəmiyyətli problemlərin araşdırılmasına istiqamətlənə bilmişdir.
Aida xanım İmanquliyevanın bu təşəbbüsü bir tərəfdən birbaşa olaraq Azərbaycan
şərqşünaslıq elmində ilk dəfə nəzəri-estetik baxımdan ərəb-rus, ərəb-qərb
tədqiqat istiqamətlərini meydana gətirib, digər tərəfdən isə aparılan
tədqiqatlar ərəb-rus, ərəb-qərb ədəbiyyatlarının, geniş mənada
mədəniyyətlərinin müqayisəli, həm də fundamental öyrənilməsini təmin edib. Aida
İmanquliyeva "qərb üçün şərqşünas, şərq üçün qərbşünas alim” (Ş.Xəlilov)
statusunda ərəbşünaslığın ədəbi-bədii dəyərlərini şərq-qərb estetik-fəlsəfi
kriteriya və baxışları müstəvisində araşdırmaqla şərqşünaslığımız üçün yeni bir
nəzəri təhlil və tədqiqat sistemi yaratmış oldu. Məlum olduğu kimi, bu dövrə
qədərki tədqiqatlarda ərəbşünaslıq, ümumən şərqşünaslıq araşdırmalarında Qərbin
Şərqə təsiri məsələlərinə daha çox önəm verilirdi. Lakin Aida İmanquliyeva ilk
dəfə olaraq Şərq-Qərb problemləri kontekstində məsələlərə aydınlıq gətirərkən
Qərb dəyərlərini obyektiv qiymətləndirir, ədəbi-bədii, mədəni-mənəvi təsir
məsələlərindən danışarkən birtərəfli təsirə yox, qarşılıqlı təsir amilinə
xüsusi önəm verirdi.
Aida İmanquliyeva Avropa dəyərlərini nə qədər
yüksək qiymətləndirsə də, ənənə prinsipləri daxilində insan və cəmiyyətlə bağlı
bir çox məsələlərin təməlində Şərq mahiyyətinin dayandığını yaxşı dərk edir,
təbii olaraq bu məsələnin üstündən sükutla keçməyi qeyri-mümkün sayırdı.
Bildiyimiz kimi, tarixin sonrakı inkişaf dövrlərində formalaşmış Qərb
mədəniyyət qütbü bir sistem kimi təsdiqini tapsa da, özünün mahiyyətindəki Şərq
ilkinliyini, Şərq ruhunu, bütövdən (Şərqdən) ayrılma əlamətlərini gizlədə bilməyib.
Balzak, Gete, Volter, Bayron, Russo, Monteskyö, Tolstoy, Puşkin, Yesenin və s.
Qərb mədəniyyət və mənəviyyat nəhənglərinin yaradıcılığında (geniş mənada Qərb
mədəniyyətində) gizlənən Şərq sevgi elementləri əslində gözlə görünə bilməyən,
lakin hiss olunan, ruhla duyulan Şərq ilkinliyinin (həm də Şərq mənəvi
ehtiyacının) təsiri və hansı formadasa özünütəsdiqidir. Bu mənada Aida
İmanquliyeva yeni ərəb ədəbiyyatının tanınmış simalarından olan Əmin
ər-Reyhani, C.X.Cübran, M.Nüaymə, İlya Əbu Mada kimi, o cümlədən İspaniyada
ərəb ədəbiyyatını formalaşdıran bir çox sənətkarın yaradıcılıqlarından
danışarkən problemi Qərb-Şərq dəyərləri baxımından təhlilə cəlb etsə də,
"tarixin başlanğıcına təkan verən Şərq” (Hegel) ənənəviliyinin yeni dövr dünya
mədəniyyətindəki yerini, rolunu və əhəmiyyətini xüsusi qiymətləndirirdi.
Görkəmli şərqşünas alim bütün bunlarla yanaşı XIX əsrdən başlayaraq Qərb həyat
tərzi və mədəniyyətinin Şərqə təsiri və nüfuzunu tarixi-konkret şəraitə uyğun
izah edirdi. Aida İmanquliyeva bu məsələdə ilk növbədə diqqəti Amerika və
Avropa ədəbiyyatı nümunələrinin ərəb dilinə tərcümə olunmasına və mütərəqqi
ərəb yazarlarının həmin regionlara mühacirət etməsinə yönəldirdi. Bildiyimiz
kimi, XIX əsrdən başlayaraq iqtisadi, siyasi və sosial problemlər səbəbindən
ərəb ölkələrindən Qərbə böyük mühacir qrupları axın etməyə başlayıb. Aida
İmanquliyeva ərəb mühacir ədəbiyyatı problemlərinə dair tədqiqlərində haqlı
olaraq qərb mühacirətinin kökündə siyasi amillərlə yanaşı, mədəni amillərin
təsirini xüsusi vurğulayırdı: "Avropa ədəbiyyatının ərəb dilinə tərcüməsi Qərb
həyat tərzinin təbliğini və Qərbə mühacirət ideyasının cazibəsini
qüvvətləndirirdi”. Gətirilən sitatda ərəb mühacirətinin kökündə sosial-mədəni
səbəbin olması faktı olduqca maraqlı səslənir. Aida İmanquliyeva ərəb-məhcər
ədəbiyyatını tədqiq edərkən istər ümumi ədəbiyyat, istərsə fərdi sənətkar
tipində ənənə və novator problemlərinə daha çox əhəmiyyət verirdi. Bu, bir
tərəfdən ciddi ədəbiyyatşünaslıq yanaşması tələblərini ödəyirdisə, digər
tərəfdən yeni formalaşan modern ərəb ədəbiyyatı nümayəndələrinin
yaradıcılığında təzahür olunan yeni ədəbi keyfiyyət hadisəsinin təqdimini təmin
edirdi.
O, Qərbə mühacirət etmiş "Qələmlər birliyi”ndə
cəmləşən modernist ərəb yazıçılarının klassikaya və müasirliyə olan
münasibətini düzgün qiymətləndirir, onların sənəti üçün səciyyəvi olan yeni
çalarları üzə çıxarır, Hegel fəlsəfəsinə uyğun olaraq bədii yaradıcılığa
estetik predmet kimi baxırdı: "Əlbəttə, "Qələmlər birliyi”nin üzvləri klassik
ədəbiyyatı öyrənir, əhəmiyyətini dərk edir, onun ayrı-ayrı nümayəndələrinin
yaradıcılığına böyük qiymət verirdilər. Onlar etiraf edirdilər ki, onların
əsərləri bir çoxları üçün daim ilham mənbəyi olaraq qalacaqdır. Bununla yanaşı,
mühacir yazıçılar ədəbiyyatda yeni orijinal yollar axtarırdılar. Vətəndə adətən
müraciət etdikləri böyük həcmli formalar burada tez-tez dəyişən, şəraitə cavab
verə bilən, aktuallığı ilə fərqlənən və qəzetlər üçün daha çox əlverişli olan
kiçik novellalarla, məqalələrlə, şeir parçaları ilə əvəz olunurdu”. Prof.Aida
İmanquliyeva mühacir ərəb yazıçıları sırasında Cübran Xəlil, Mixail Nüaymə,
ər-Reyhani və digər qələm sahiblərinin irsindən danışarkən onların
yaradıcılığında yer alan qərb mövzuları ilə yanaşı, ənənəvi şərq mövzularının
da olduğunu qeyd edir. O, bu məntiqinin davamı olaraq Mixail Nüaymənin
novellalarında ənənəvi Şərq nağıl motivinin, Əmin ər-Reyhani və Cübran Xəlil şeirlərində
Şərq aforizmlərinin yer almasını yeni modernist ərəb ədəbiyyatında özünü
mühafizə edə bilmiş Şərq ənənəsinin elementləri kimi təqdim edir: "Mövzuları
çox rəngarəng olan bu əsərlərin əsas ideyası ədalətin, məhəbbətin və gözəlliyin
kəşfidir. Məsələn, Cübran hansı mövzuya toxunursa-toxunsun, onun ədalətsizliyə
qarşı üsyankar ruhu, xeyirxahlığa və gözəlliyə rəğbəti hər bir əsərdə
açıq-aydın hiss olunmaqdadır”. Sitat cəmiyyət problemləri, ədalətsizliyə qarşı
üsyan, xeyirxahlıq, gözəllik və s. məsələlər fonunda müasir Qərb, ənənəvi Şərq
ədəbiyyatı mövzuları tipində "Qələmlər birliyi” üzvlərinin yaradıcılığını
xarakterizə etmək baxımından əhəmiyyətlidir. Bu yanaşmanın dərinliyində və
mahiyyətində Aida İmanquliyevaya məxsus fəlsəfi görüşlərin yer aldığı aşkar
şəkildə müşahidə olunur. Belə ki, onun problemə yanaşarkən varlığı deyil, bədii
yaradıcılıq və düşüncəni estetik problem kimi götürməsini Hegel fəlsəfi
baxışlarının davamı kimi səciyyələndirmək
mümkündür.
Aida İmanquliyevanın yeni dövr ərəb ədəbiyyatının
janr və metod problemləri ilə bağlı araşdırmaları onun ərəbşünaslığa verdiyi
böyük töhfələrdən biridir. Görkəmli şərqşünas fakt və nəzəri mülahizələr
əsasında "Qələmlər birliyi”nin "ilk dəfə olaraq ərəb ədəbiyyatına yeni bədii
metod-tənqidi realizm metodu gətirdiklərini” bildirir və bundan sonrakı yeni
mərhələdə ərəb ədəbiyyatının keçdiyi yolu elmi-nəzəri təhlil edir. Bu məqamda
Aida xanım rus və qərb ədəbiyyatlarının görkəmli nümayəndələrindən olan
Puşkin,Turqenev, Dostoyevski, Çexov, Tolstoy, Korolenko, Uilyam Bleyk, Ralf
Emerson, Uolt Uitmen və s. şəxsiyyətlərin simasında ərəb ədəbiyyatına təsirin
forma və məzmun xüsusiyyətlərindən geniş bəhs açır. Biz burada təsirin ümumi
mənzərəsi ilə yox, Şərq və Qərb ədəbiyyatları fonunda ədəbiyyatdaxili proseslərin
elmi mahiyyəti ilə tanış oluruq. Professor Səlahəddin Xəlilov haqlı olaraq qeyd
edir ki, "Aida xanım İmamquliyevanın ədəbi proseslər haqqında tədqiqatı emprik
səviyyə ilə məhdudlaşmayaraq nəzəri-konseptual dərinliklərə endiyindən, burada
ədəbi-bədii məsələlər fəlsəfi məzmun kəsb edirdi...”
Görkəmli şərqşünas alim "mənsur şeir mühacir
ədiblərin ən çox sevdikləri janrlardan biri idi. XIX-XX əsrlərin qovuşduğu
dövrdə ərəb ədəbiyyatında tarixi roman janrı necə tipik, sonralar
hekayə-novella Misir modernistləri üçün necə xarakterik idisə, mənsur şeir də
mühacir ərəb ədibləri üçün eləcə səciyyəvi idi” deməklə bir tərəfdən vahid
mədəniyyət hadisəsi tipində Qərb-Şərq ədəbi təsir və əlaqələrini ortaya
çıxarır, digər tərəfdən akademik Kraçkovski məktəbinin nəzəri mülahizələrini
genişləndirir.
Əlbəttə, professor Aida xanım İmaquliyevanın elmi
irsi Qərb-Şərq ədəbi düşüncə və əlaqələrinin öyrənilməsində, ərəb-məhcər
ədəbiyyatına dair konseptual məsələlərə aydınlıq gətirilməsində, ümumilikdə
şərqşünaslıq problemlərinin araşdırılmasında fundamental
mənbə olacaq, bütün zamanlar üçün aktuallığını itirməyəcəkdir.
Elman
Quliyev
filologiya elmləri doktoru, professor
ADPU-nun "Türk araşdırmaları” elmi-tədqiqat
mərkəzinin müdiri