Sənət sənət üçündürmü?
Elə bir zamana gəlib
çatmışıq ki, artıq "sənət sənət
üçündür” fikri öz aktuallığını itirməkdədir. Bu yaxınlarda jurnalist dostlardan
biri mənə bu barədə sual verdi, cavabım belə oldu: Sənət insanların zövqünə
xidmət edir. Əgər sənət sənət üçündürsə, kitablar niyə satışa çıxarılır? Xalq
üçün olmayan sənət kimə lazımdır ki? Təbii ki, xalqın da elitar təbəqəsi var.
Bu deyim klassisizmə məxsus bir anlayışdır. Ötən əsrin əvvəllərində simvolizm
nümayəndələri burjuaziyanı müdafiə edirdilər və bu baxımdan sənəti kütlədən
ayırıb elitarlaşdırmağın tərəfdarı idilər. Amma indi zaman başqadır, sənət
insanımıza xidmət etməlidir. Kommunikasiya əsrində yaşayırıq və bu zamanda
sənəti məhdudlaşdırmaq heç mümkün də deyil.
Bu sualın cavabını bir cümlə ilə də vermək olar: sənət fərdlər
üçündür. İnsanın individual inkişafı birbaşa zehni fəaliyyətlə bağlıdır, zehni
fəaliyyət yazı sənəti deməkdir. Zərgərlik kimi, misgərlik kimi aktyorluq da,
xanəndəlik də, yazıçılıq da sənətdir və bu sənəti yaşadan fərdlərdir. Hər bir
sənət ona ehtiyac olduğu qədər mövcuddur, tələbat olmasa, sənət mövcud olmaz.
Yazı sənətinə gəldikdə isə bu, insanın mənəvi dünyasını qidalandıran sahədir və
əslində roman, hekayə, şeir də qida məhsulu sayılır. Buna mənəvi qida deyirik
və yazıçı da istehsal edəndir. Kitab əmtəə sayılırsa və kitab ticarəti anlayışı
mövcuddursa, demək bu bazarın yaranması birbaşa alıcıya bağlıdır. Biz çox vaxt "kitab”
sözünün "bazar” sözüylə yanaşı yazılmasını qəbul edə bilmirik, amma kapitalist
cəmiyyətlərində nəşriyyatlar öz işlərini yazıçı-naşir tandemi üzərində
qururlar. Bazar yazıçının uğurunu şərtləndirən vacib göstəricilərdəndir.
Müəllif yazdığı mətnin daha çox oxucuya yetişməsini istəyir, naşir üçün satış
göstəriciləri vacibdir, oxucu isə bu sənayenin onurğa sütunudur. Belə bir
sistemdə "sənət sənət üçündür” deyimi ən yaxşı halda gülüş doğurur.
Sözsüz, bütün dünyada qeyri-ciddi, yüngül ədəbiyyatın oxucuları
çoxluq təşkil edir. Orta xətti tutan yazıçılar da var ki, həm geniş oxucunun
marağını nəzərə alaraq əsərinin süjet xəttinə detektiv, fantastika elementlərini
əlavə etməklə mətnin nüvəsinə ciddi mətləbləri yerləşdirir. Rus ədəbiyyatında
əslən gürcü olan Boris Akuninin yaradıcılığı buna bariz nümunədir. Onun
kitabları Rusiyada ən çox satılan kitablar siyahısındadır. O, Rusiyanın tarixi
taleyinə güzgü tutan yazıçılardandır və süjet xəttinə toxuduğu macəralar
simvolik yüklüdür, bu əsərlərin alt qatına varmaq üçün oxucudan müəyyən
hazırlıq, bilik tələb edir, eyni zamanda Akunin üst qatın cazibəsiylə daha çox
oxucu kütləsi toplamağı bacarır. Yazıçı məqsədyönlü şəkildə bu taktikanı seçib
və göründüyü kimi uğur qazanıb. Əslində, bu fəndin özü də oxucunu yetişdirməyə
xidmət edir və maarifçiliyin yeni mərhələsidir. Mövzu Akunin yaradıcılığı
deyil, sadəcə, misal olaraq onun adını çəkdim. Dünya ədəbiyyatında xeyli sayda
bu tipli yazıçılar var ki, onların yaradıcılığı həm də ciddi ədəbiyyata xidmət
edir.
Yazıçı müştəbehliyi ədəbiyyatın, sənətin xeyrinə işləmir, əksinə,
oxucunu kitabdan uzaqlaşdırır. "Sənət sənət üçündür” deyimi, əslində, oxucuya
yuxarıdan aşağı baxmaq kimi görünür. Ədəbiyyat müstəvisində sənət oxucu
üçündür.
Kənan Hacı