Bakı 14°C
Sənət əsərinə psixoanalitik baxış – Cengiz Güleç
Psixoanalizin banisi Ziqmund Freydin, ədəbiyyat başda olmaqla, ümumən
sənətə marağı təmənnasızlıqdan çox uzaqdır. O, ömrünü insanın şüuraltı istək və
xəyallarının öyrənilməsinə həsr etməyə başladığı XX əsrin ilk illərində bütün diqqətini
yuxugörmə prosesi və onun mahiyyəti üzərində cəmləmişdi. Yuxuları "şüuraltına
gedən Kral yolu” kimi dəyərləndirir və yuxu dilinə xas rəmzlərin mənasını bir
növ "şifrə açmaq” cəhdinə bənzər yanaşma ilə açıqlamağa çalışırdı.
"Yuxuların yozumu” adlı şah əsərində əsasən öz yuxularına yozum
verir, insanda psixi mexanizmin fəaliyyətini xəstələrindən topladığı örnəklər
sayəsində izah etmək istəyirdi.
Şüuraltının mövcudluğuna işarə edən hər bir psixi əlaməti diqqətlə
araşdıran Freyd, ilk növbədə Göte və Dostoyevskinin, daha sonra digər yaradıcı
şəxsiyyətlərin əsərlərində psixoanalitik metodun təməl ünsürlərindən – adları
qeyd edilməsə də – necə ustalıqla istifadə olunduğunu göstərməyə çalışır, öz
"insani nəzəriyyə”si üçün istinad nöqtələri tapırdı.
Bu müxtəsər girişdən də anlaşıldığı kimi, Freydin ədəbiyyata marağı
xalis sənətsevərlikdən çox uzaq olan bir təmənnadan qaynaqlanırdı.
Freydin inkişaf etdirdiyi psixoanaliz nəzəriyyəsi həm sənətkarların həyat
yoluna dair bioqrafik detallara, həm də onların yaratdıqları əsərlərə əsaslanan
yeni bir təhlil-tənqid axınına yol açıb. Bu yanaşmanın ilk nümunələrini o,
Leonardo da Vinçinin bir uşaqlıq xatirəsini şərh etdiyi məqaləsinin, həmçinin
Mikelancelonun "Musanın heykəli” əsəri barədə psixoanalitik rəyinin timsalında
ortaya qoyub. Psixobioqrafiyanın bu ilk örnəklərindən sonra sürətlə yayılan
psixoanalitik təhlil metodu çox keçmədən ciddi tənqidə məruz qalıb.
Sənətkarların şəxsiyyəti və həyat tərzi üzərində qurulan spekulyativ
təhlillər onların məhrəm dünyasına kobud müdaxilə cəhdləri kimi qarşılanıb, şəxsi
həyatının çək-çevir edildiyini düşünən bir qisim yaradıcı adamlar da
psixoanalitik şərhlərə etirazını bildirib. Ədəbiyyata aid psixoanalitik dəyərləndirmələrə
nisbətən təmkinlə, insafla etiraz edən bir sıra sənət təhlilçiləri isə hansısa əsərdə
gerçək həyat hadisələrinin aşkarlanmasının o əsərin dərkində və layiqincə qiymətləndirilməsində
rol oynamadığını önə çəkiblər.
Psixoanaliz təmayüllü təhlilçilərin qəbul etdikləri ortaq fikir budur
ki, sənət əsəri onu yaradan müəllifin şüuraltı istəklərindən qaynaqlanır. Bu
baxımdan, əgər sənət əsəri mübhəm bir istəyin üstüörtülü, yuxulardakı kimi müəmmalı,
simvolik dillə ifadəsinə xidmət edirsə, onun məzmunundakı gizli elementlərin
ifşası, sanki müəllifin qurduğu oyunun pozulması anlamına gəldiyi üçün, sənətkarda
narahatlıq doğura bilər.
Çağdaş ədəbi psixoanalizçilər məsələnin heç də düşünüldüyü kimi
olmadığını, "müəllif oyunu”nu pozmaq, əsərlərdəki yaradıcı üslubu
ucuzlaşdırmaq, sənətkarın şəxsi həyatını qurdalamaq məqsədi güdmədiklərini
inandırıcı tərzdə vurğulayırlar. Bildirirlər ki, məramları ədəbi əsərdəki
personajların fikir və davranışlarına təkan verən şüuraltı səbəblərə aydınlıq gətirməklə
oxucunun əsəri daha dərindən, hərtərəfli anlamasına kömək etməkdir.
Zənnnimcə, Freydin yaradıcı fəaliyyəti necə şərh etdiyinə dair
qısa izahatla mülahizəmizin dərkini bir
qədər də asanlaşdırmış olarıq. Freyd, sənətkarların yaradıcı fəaliyyətilə
uşaqların oyun oynaması arasında önəmli oxşarlıqlar olduğunu bu sözlərlə ifadə
edir: "Uşağın ən sevimli məşğuliyyəti oyun oynamaqdır. Oyun oynayan uşağın
yaradıcı-sənətkar kimi davrandığını, bununla özünə aid bir dünya yaratdığını,
yaxud da ətraf aləmdə gördüklərini – özünə xoş gələn yeni biçimdə – təzədən
düzüb-qoşduğunu iddia edə bilmərikmi?! Uşağın bu dünyanı ciddi qəbul etmədiyini
düşünmək düzgün olmaz; tam əksinə, öz oyun dünyasına son dərəcə ciddi və
olduqca duyğulu yanaşır. Oyunun tərs tərəfi ciddi deyil, gerçək olandır. Uşaq
öz oyununa bəslədiyi duyğulara rəğmən, onu gerçəklikdən çox yaxşı fərqləndirir
və xəyalən canlandırdığı nə varsa, onları gerçək dünya ilə əlaqələndirməkdən
xoşlanır. Uşaq oyununu sənətkar təxəyyülündən ayıran yeganə cəhət məhz bu "əlaqələndirmə”dir.
Yaradıcı-sənətkarın fəaliyyəti eynilə uşağın gördüyü iş kimidir. Bir tərəfdən,
qəti şəkildə gerçək dünyadan ayrı düşürsə, digər tərəfdən, çox ciddi yanaşdığı,
yəni böyük duyğularla bağlandığı xəyali dünya yaradır”.
Freydə görə, şairlərin uşaqlara xas oyun aləminə çox bənzəyən poetik
dünyası dilin bədii obraz yaratma imkanları hesabına, təxəyyülün sanki gerçəyə
çevrilməsilə yaranır. Yeri gəlmişkən, alman dilindəki "spiel” kəlməsinin həm
"oyun”, həm "xəyali obraz” anlamı verməsi də bu qənaəti təsdiqləyir. Yenə də
almanca "Lustspiel” və "Trauerspiel” sözlərinin məzhəkə və faciə, yəni "şən
oyun” və "qəmli oyun” kimi mənalanmasını da misal göstərən Freyd, oyunla şeir
arasındakı təxəyyül dünyası bənzərliyini sübut etməyə çalışır.
Adi bir təxəyyül məhsulu nəyə görə şeir sayıla bilməz? Bu suala Freyd
belə cavab verir: "Şairlərin, yaxud hekayə-roman yazanların bədii təxəyyül
dünyası gerçəkliyə yaxınlaşdıqca əsərlərinin oyatdığı təsir zəifləyə bilər.
Özü-özlüyündə sönük olan bəzi duyğular isə bir sənətkarın təxəyyül dünyasından
keçib oxucunu ovsunlayar. Bədii dilin üstünlüyü də elə bundadır!”
Uşaq böyüdükcə oyunlarını tərgidir və illər keçdikcə, həyatın gerçək
üzünə uyğunlaşmaq üçün, təxəyyül dünyasından ayrılır. Bir sözlə, əvvəllər oyun
oynamaqdan aldığı həzzdən artıq imtina etmiş kimi görünür. Halbuki insanın
vaxtilə duyduğu bir həzzdən ömürlük imtina etməsi mümkün deyil. İmtina edilmiş
kimi görünənin, əslində, yeri dəyişilir. Uşaq böyüyüb oyunlarını tərgidəndə sadəcə
gerçəkliklə oyun arasında əlaqə qurmaqdan əl çəkir: oyun oynamaq əvəzinə, təxəyyülündə
obrazlar yaratmağa başlayır. Bu isə bir şairin, yaxud nasirin dünyaya gəlişi
deməkdir.
