Sələflərimizin qürurverici etnoqrafiyasına qayğı
Ötən ilin avqustunda
Qəbələnin Nic kəndində açılışı baş tutan "Azərbaycan Udi ocağı”nın aradan ötən
bu qısa müddətdə bölgənin mədəni xəritəsində önəmli yer tuta bilməsi artıq
danılmaz faktdır. Sovet dönəmində fizioloji çatışmazlığı olan Esmira
Qanqalovanın ürəkağrıdan "Dəmir
çarpayıdan yazılan məktublar”ı ilə keçmiş SSRİ məkanında məşhurlaşan bu kəndin
XXI yüzilliyin əvvəlində duyulası diqqət kəsb etməsi respublikanın tanınmış
memarı və rəssamı, YUNESKO-nun nəzdindəki memarlar ittifaqının həqiqi üzvü
Şahvələd Məmmədovun burada yerli udi xalqının tarixini və adət-ənənəsini özündə
ifadə edən etnoqrafik park yaratması ilə baş vermişdir.
Ziyarətçilərin giriş qapısından "Azərbaycan Udi
ocağı”na ayaq basdıqları elə ilk addımda onlara təqdim olunan eksponatların zamanında Esmira Qanqalovaya
uzaqdan-yaxından ünvanlanan məktubların olması da yəqin ki, təsadüfi deyil.
Vitrində səliqə ilə üst-üstə toplanmış həmin çoxsaylı məktublar insan taleyinə
biganə qalmamağın daha bir nümayişi olmaqla, həm də ocağın qərarlaşdığı qədim
mülkün keçmiş sakinlərindən birinə ehtiramın ifadəsi kimi tamaşaçıları
duyğulandırır...
Bu gün haqlı olaraq Azərbaycanın dilbər
guşələrindən biri hesab olunan Qəbələdə
bu yurdun tarixi sakinlərinin – udilərin əski və şərəfli keçmişinin
mədəni-tarixi hadisə kimi təqdim və təbliğ olunmasında bu ocağın ideya
müəllifinin və yaradıcısı Şahvələd Məmmədovun uzaqgörənlik nümayiş etdirməsini
üç hektar ərazini əhatə edən sahənin hər qarışında duymaq mümkündür. Bu gün
haqlı olaraq respublika turizm xəritəsində
önəmli yer tutan "Azərbaycan Udi ocağı”nın tarixi-etnoqrafik tutumunun
məntiqli elmi cəhətdən əlaqələndirilməsinin nəticəsidir ki, onun ekspozisiyası
ilə tanışlıqdan sonra hər kəs bu qədim torpaqda zamanında mövcud olmuş qədim 26
Alban tayfasından birinin zəngin məişət ənənələrini yaşatmaqla, zamanın
keşməkeşlərindən şərəflə çıxdığına əmin olmaqla, dünyaya multikulturalizm
nümunəsi sərgiləyən Azərbaycanın bu torpaqdakı müxtəlif millətlərə duyulası
mehribanlıq şəraitində yaşamasının əyani təsdiqini görür. Əslində bu ocağın yaranması Qafqaza gəlmə
olduqları dünya tarixçiləri tərəfindən çoxdan təsdiqlənən və Cənubi Qafqazdakı
xristian mədəniyyətinə və incəsənətinə iddialı olan ermənilərin udiləri də
özlərindən hesab etmələrini puça çıxaran
tutarlı cavabdır. Bu mənada Ş.Məmmədovun kənddəki Çotari Alban-udi
xristian abidəsinin (XIX əsr) bərpasını xüsusi qayğı ilə həyata keçirəndən
sonra "Azərbaycan Udi ocağı”nı yaratması burada yaşayan xalqların dostluğunun
daha da möhkəmləndirilməsinə xidmət edəcək tarixi-mədəni addım, bütünlükdə isə,
əsl vətəndaşlıq-vətənpərvərlik mövqeyinin nümayişidir, desək, yanılmarıq.
Qənaətimizcə, bu yeni etnoqrafik park doğma yurdu sonsuz məhəbbətlə sevən sənət
adamının Azərbaycanın dünyada tanınmasına xidmət edə biləcək əsl ziyalı
əməlidir...Tanışlıq üçün deyək ki, bu gün kəndin Qocabəyli
məhəlləsində yerləşən və həm də mədəni mərkəz kimi fəaliyyət göstərən "Azərbaycan
Udi ocağı” bir-neçə əsr əvvəl burada bünövrəsi qoyulmuş Qanqalovların mülkünün
və digər bir-neçə tikilinin əsasında yaradılmışdır. Elə etonoqrafik muzeyin
əsas ekspozisiyası da XVII əsrdə çiy kərpicdən olan və daş təməl üzərində
taxtadan inşa olunan, bununla da yerli təbii şəraitə tam cavab verən bu mülkdə - tarixi Udi evində yerləşir.
Vaxtilə ailə başçısı yerli dini icmanın başçısı olan Qanqalovlar nəslinə məxsus
olan bu tikilinin timsalında sələflərimizin "çəpər qonşuları”nın qədim tarixi, zəngin adət-ənənəsi və özünəməxsus
məişəti ilə tanış olmaq mümkündür. Tamaşaçı pillələrlə yuxarı qalxıb bir-neçə
otaqdan ibarət olan həmin mülkün interyerinə daxil olanda təbiiliyi və
qeyri-adiliyi tamaşaçı nəzərlərini ovsunlayan bir nağıllar aləminə düşdüyünü güman
edir. Belə ki, burada zamanında mövcud olan və real udi həyat-tərzini əks
etdirən gözoxşayan mühit yaradılmışdır. Doğrudan da, duyulası səbr və zövqlə
toplanmış müxtəlif funksiyalı bu
etnoqrafik əşyaların tarixiliyində və estetikasında udilərin uzaq-yaxın
keçmişinə "inandırıcı güzgü” tutan mənəvi-bədii yük hifz olunur.
Evin ümumi quruluşu, buradakı müxtəlif əşyalarla
zəngin olan yataq otağı, dəhliz, tövbə və dualar otağı, eləcə də fındıq
çubuqlarından hazırlanan və funksionallığı ilə diqqətçəkən çardağı bizi xəyalən
geriyə qaytarır, Qanqalovların timsalında udilərin keçib gəldikləri həyat
yolunu duyğulandırıcı tutumda işıqlandırır. Burada nümayiş olunan mum
fiqurların tamaşaçı marağına səbəb olması da birmənalıdır. Atanın üzünün dəllək
tərəfindən təraş edilməsini və dərzi-qadının paltar tikməsini özündə əhatə edən
edən bu fiqurlu səhnələrin yaratdığı inandırıcılığın mülkün ekspozisiyasından alınan təəssürata
böyük təsir göstərməsi, əlavə çalarlar qatması danılmazdır. Bütün bu görünənlər
barəsində ziyarətçilərə böyük məhəbbətlə söz açan və onların əlavə suallarına
həvəslə cavab verən ocağın bələdçisi - Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Akademiyasının məzunu Viktoriya Aqayinin udilərin məişəti barəsində söhbətləri
də Qafqaz albanlarının birbaşa varisləri barəsində alınan məlumatların daha da
zənginləşməsini şərtləndirir, desək, yanılmarıq...
Ocağın ərazisindəki digər tikililər və açıq səma
altında qərarlaşmış mədəni-tarixi
obyektlər udi məişətinin mənəvi qaynaqlarının nə qədər çoxşaxəli olduğunu
təsdiqləyir. Belə tikililərdən ikisi qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onların
bütün mənalarda yerli udi qonaqpərvərliyinin nümayişinə yönəldilməsi
duyulandır. Orijinal forma-biçimə malik olan bu tikililərin daxili
planlaşdırılması da məqsədli olub, bura ayaq basan insanlara elə olduqları
məkandan da uzaq uca dağların əlçatmaz yamacları ilə yanaşı, yaxın qonşuların
əli ilə yaradılmış gözəllikləri görməyə və duymağa imkan verir...
Hər bir xalqın məişətində əsas yer tutan
təsərrüfatın məzmununun və idarə olunmasının duyulası önəm kəsb etməsinin
qarşılığında, "Azərbaycan Udi ocağı”nın həyətinə səpələnən və funksionallığı
ilə diqqətçəkən obyektlərin bura gələnlər üçün maraq doğurması şəksizdir. Udi ailəsinin məişət-təsərrüfat qayğılarının
çözülməsində istifadə olunan çörək bişirilən iki təndirin, şərabçılıq və
araqçəkmə üçün nəzərdə tutulan yay tikilisinin, üzümün sıxılması üçün istifadə
olunan böyük daş quyusunun, xalça
toxunan hanaların, eləcə də geniş həyətyanı sahədən toplanmış meyvə və
tərəvəzlərin konservləşdirilməsi, tütünün qurudulması, ipək qurdun baramasının
bəslənməsi üçün hazırlanmış çardağ otaqların forma-biçimində ifadə olunan
orijinallıq, onların funksionallığını şərtləndirən xüsusiyyətlərin hamısı
tamaşaçılar üçün duyulası maraq kəsb
etdiyindən, səma altında sərgilənən bu "açıq muzey”in estetik tutumlu hər bir
eksponatı həm də böyük tarixi-etnoqrafik əhəmiyyət kəsb edir.
Meyvəli bağ-bağatı, suyu balıqlı zəngin gölü,
landşafta xüsusi gözəllik verən arxlı bulağı, taxtadan qurulmuş istirahət
guşələri, çəllək tipli taxtadan orijinal mini istirahət otaqları məkana xüsusi
gözəllik verir. Buradakı daş oyma və relyefli başdaşıları udi ustalarının
yüksək sənətkarlığını özündə əks etdirir. Bura tikililərin interyerlərini
bəzəyən toxuculuq nümunələrini də əlavə etsək, onda bu yerlərdə bədii
sənətkarlığın da özünəməxsus estetik dəyərə malik olduğunu söyləmək olar.
Ocağın ümumi kolleksiyasını təşkil edən iki mindən
çox estetik tutumlu eksponatın qətiyyətlə muzey ekspozisiyasında özünəməxsus
yük daşımaqla, bütünlükdə, Albanların birbaşa sələfi olan udilərin qədim tarixə
və mədəniyyətə malik olduğunu təsdiqləməsi birmənalıdır. Odur ki, bu yeni
mədəni məkan fəaliyyətə başladığı gündən həmişə qonaq-qaralı olub. Elə onun
açılışı günü respublikamızın bura toplaşan tanınmış şəxsiyyətlərinin də
çıxışlarında, onun yaradıcısı Şahvələd Məmmədovun atdığı addımın tarixi olduğu,
hələ bundan sonralar da zaman-zaman xatırlanacağına əminlik ifadə olunmuşdur.
Biz də elə qədim Qəbələnin Nic kəndinə səfərimizdən və ümumi məzmunu ilə hər kəsdə
qürurdoğurucu hisslər oyadan "Azərbaycan Udi ocağı” ilə tanışlıqdan böyük
estetik zövq aldıq. Qışın arxada qaldığı, yazın-yayın astanasında olduğumuzun
qarşılığında hamınıza haqqında söz açdığımız bu gözəl məkanı görmək və ondan
zövq almaq arzulayırıq....Ziyadxan Əliyev
Azərbaycan
Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi