Şeiri birdəfəlik istifadə üçün bəsitləşdirmək
Müxtəlif illərdə yazdıqlarımla bağlı fərqli
reaksiyalar görmüşəm. Bir qism oxucu, şair və ədəbiyyatçılar bu yazıları yüksək
qiymətləndirib, vaxtında kitaba çevirmədiyim üçün məni qınadılar. Başqa bir
qism isə heç bir əks arqument gətirmədən onların önəmli olmadığı fikrini irəli
sürdü. Üçüncü qrupun fikrincə, mətnlərim yeni deyil və məlum-məşhur
məsələlərdən bəhs edirdi. Təvazökarlıq xarakterimə zidd olduğu üçün tənqidlərlə
razı olduğumu söyləyə bilmərəm.
Yazılarımın təxminən hamısı mənim üçün
önəmlidir. Sifarişlə az yazmışam. Əlimə qələm alıramsa, bu bir problemi həll
etmək istəyimdən xəbər verir. Bu məsələ bəzi adamlar üçün yeni deyil, çünki bu
barədə ümumiyyətlə düşünməyiblər. Deyə bilərsiniz ki, əgər yeni deyilsə, o
zaman düşünməyə nə ehtiyac var? Yaxşı, bəlkə, unudulub? Unudulubsa yenidən
xatırlanmalı deyilmi?
Belə bir girişlə başlamağımın səbəbi gün
kimi aydın problemin heç kimin vecinə olmamağı ilə əlaqədardır. Əslində,
müxtəlif ədəbi və siyasi dünyagörüşünə malik adamlar olsalar da, eyni səhvi
təkrar etməyə davam edir və yanlışa qarşı heç bir reaksiya göstərmirlər.
İstəyirsinizsə, nəyin sənət olub, nəyin
olmadığı haqqında yenə düşünək. Etiraz edənlər üçün bir daha vurğulayıram: Yeni bir şey deməyəcəyəm.
Marksizmin bizə öyrətdiyi şeylərdən biri də
sənətin əməkdən ayrılma mərhələsinin kapitalizm və burjua sinfinin inkişafı ilə
paralel olduğu həqiqətidir.
Burada əsas xüsusiyyət müəllifin əsəri
yaratmaq səbəbidir. Qoy, "nə demək
istəyirəm?” sualına Marksist düşüncə cavab versin: İstifadə və inkişaf dəyərinin fərqi.
İntibah dövrü rəssamları yaratdıqlarına
möhtəşəm əsərlər ortaya qoymaq ehtirası ilə yox, məsuliyyət hissi ilə
yanaşıblar. Onlar arzuladıqları mətnin
müəllifi olmaq əvəzinə, muzdlu işçi kimi müəyyən məbləğ qarşılığında
sadəcə tələb olunanı yerinə yetirdilər.
C.S.Bax kilsənin ondan tələb etdiyi əsərləri
Haydn Şahzadəsi Esterhazyın zövqünə görə bəstələdi. Dövrün musiqisini
bəstəkarın azadlıq ifadəsi kimi görməməliyik, çünki həmin əsərlər yalnız şam yeməklərinə müşayiət etmək üçün idi.
1750-ci illərə qədər bəstəkarlar sənətkardan
daha çox intibah dövrü rəssamları kimi işçi idilər. Haydn yalnız son dövr
simfoniyalarından sonra sənətkara çevrildi. Paris və London simfoniyalarını
"ustad, könlündən keçəni yarat. Qəbulumuzdur” kimi istəkləri qarşılamaq üçün
bəstələnmişdi. Salomon Haydnı Londona dəvət edəndən sonra həmin simfoniyalar
birbaşa xalq konsertlərində ifa olunmaq üçün bəstələndi.
Bu vəziyyəti sənətin digər sahələrinə də aid
etmək olar, yəni sənətin hələ tam sənət olmadığı dövrdən danışdığımız zaman
memarlıq və heykəltəraşlığın da eyni taleni bölüşdüyünü deməliyik. Bu
səbəbdəndir ki, sənətkar olaraq tanıdığımız, ancaq o zamanlar sadə işçi kimi
qəbul edilən bu şəxslərin təşkilatlandığını görürük.
Forma dəyişdirən ilk sənət sahəsi rəssamlıq
oldu. Hollandiya dəllalları tərəfindən rəsm bazarı formalaşdı. Bu hadisə
rəssamı sənətkara çevirdi. Rəssam artıq istədiyi mövzuda və formada əsərlər
yaratmaq azadlığına sahib olmuşdu. Rəsmin mübadilə dəyəri, istifadə dəyərini
üstələmiş, rəssam sənətkar olarkən əsər də qəlibləşmişdir. Ancaq bir şeyi
unutmamalıyıq ki, rəssam qəlibi deyil, əsəri yaradır və onun qiymətini özü yox,
bazar qoyur.
Şübhəsiz ki, bu dahilərə modern dövrdən
baxanda bizə sənətkar kimi görünürlər. Ancaq bir şeyi unutmamalıyıq ki, onlar
işlərini gördükləri zaman sənətkar deyildi. Çünki etdiklərinin istifadə dəyəri öndəydi.
Bəlkə də, qiymətli əşyalara münasibətdə nə
demək istədiyimi izah edə bilərəm. Ming dövründən qalmış bir kasa modern insan
üçün antik əşyadır. Satış dəyəri yüksək olan bu kasa hazırlandığı illərdə isə
şorba içilməkdən başqa heç bir xüsusiyyətə malik olmayıb. Bu gün sərvət
dəyərində olan o kasada heç kim şorba içmir.
Kapitalizm necə ki, sənət terminini yaratmışdı,
eləcə də, antik terminini yaratdı.
Şübhəsiz, necə köhnə olan hər şey antik deyilsə, əvvəlki əsrlərdə rəsmlə məşğul
olmuş, musiqi bəstələmiş hər kəs də sənətkar deyil. Modern düşüncəylə dəyər
verdiklərimiz bu günə zamanın toz-torpağı arasından sıyrılıb gəlib.
Şeir haqqında danışdığımız zaman isə
vəziyyət bir qədər dəyişir. Şeirin pulla əlaqəsi olmayıb, daha ziyadə, heç bir
dövrdə pul qazandırmayıb. "Bukoliklər” əsərinə görə kiminsə Teokritusa pul
ödədiyini düşünmürəm. Şeirin pul qazandırmamağına baxmayaraq həm Antik
Yunanıstanda, həm də Renesans dövrünün Avropasında şairlər sayğı görüblər. Bu
da onların bütün dövrlərdə əməyin fövqündə bir yerə sahib olduğunu göstərir.
Şair bütün dövrlərdə mövzu seçimində azad
olub. Bu nə rəssamın, nə də bəstəkarın sahib olacağı bir azadlıq idi. Onu nə
burjuaziya, nə də kapitalizm qəlibə salmağı bacardı. Hər nə qədər bu
istiqamətdə işlər indi belə davam etsə də...
1980-ci illərdə şüar və partiya ədəbiyyatı
ətrafında gəzişən şeirə qarşı gəlməyimi hələ də anlamayanlar üçün bir daha
deyirəm: Siz şeirin istifadə dəyərini əsas hesab edirsiniz. Şeiri tükənən
"sərvət” kimi qiymətləndirirsiniz. Bu həqarətə boyun əyən şəxsi necə şair
adlandıra bilərik ki? Müdafiə etdikləri bircə şey var; yerə enmək və xalqın
anlaya biləcəyi bir dildə yazmaq. Əslində kütləvi oxunmaq hər şairin arzusudur.
Üstqurumun necə yazmaq lazım gəldiyini deməsi, renessans şahzadəsinin rəssama
olan münasibətindən fərqli deyil və bu şairə işçi kimi yanaşmaqdır. Sənətin
satış dəyəri ilə maraqlanmayan şairdən, əsərinin istifadə dəyərini önə
çıxarmasını istəmək ən böyük haqsızlıqdır.
Yaşadığımız texnika əsrində də oxşar
vəziyyət hakimdir. Bu məsələ haqqında başqa bir yazımda da demişdim. Şairlərin
üsyankar ruhunu bəyənməyənlər arasında media da var. 80-ci illərdə eşitdiyimiz
fikirləri bu dəfə də onlardan – müasirlərdən dinləyirik. Bir daha deyirəm:
Arzusunda olduğunuz mətnləri onsuz da yazanlar var. Təbii ki, onların
yazdıqları şeir yox, mahnı sözləridir. Nəğməkar şairlərə qarşı deyiləm. Yaxşı
yazılan mahnı sözləri də var. Ancaq yuxarıdakı mövzuya yenidən qayıdaq. Mahnı
sözləri necə yazılır? O sözlər yazıldığı zaman hansı məna hasil olur? Mahnı
sözlərinin müəllifi sənətkar deyil, işçidir. Üstəlik bazar ilə ayaqlaşan, yazıldığı zaman da
populyarlaşan olması əsas istəyidir. Mahnı halına gəlib bazara daxil olduğu
zaman isə kütləvi olmalıdır. Üstəlik bir dəfəlik istifadəyə yararlı. Eynilə
şüar və partiya ədəbiyyatı kimi.
Kapitalist media keyfiyyətli şairi mahnı
yazan birisinə çevirə bilmədi. Şair mübarizə apardı. Lakin belə çıxır ki, Ataol
Bəhramoğlu bu cür düşünmür. Yoxsa mahnı sözləri yazan Aysel Güreli "Türkiyənin
Sapfosu” elan etməzdi. Əslində, uzun zaman şeir haqqında düşünməmiş birinin –
Behramoğlunun bu münasibəti məni təəccübləndirmədi. Gəncliyində "Bir erməni
general” və "Bir gün mütləq” ilə könüllərdə taxt quran Bəhramoğlu üçün, məncə,
həyatı boyu şeirin populyarlığı ön planda idi. Elə indi də heç nə dəyişməyib.
Tanımadığım, ancaq Boğaziçi Üniverisiteti Türk dili və Ədəbiyyatı bölümündə
çalışdığı anlaşılan Veysəl Öztürk isə Aysel Gürel ilə əlaqəli uzun yazısında
"...(onun) mahnı sözlərində böyük bir poetika görürəm” dedikdən sonra Gürelin
Dranas və Turqut Uyar səviyyəsində şair olduğunu bildirir. Yazını "...bu ölkədə
İsmet Özal şairdirsə, Aysel Gürel niyə olmasın?” deyərək bitirir.
Hər iki yazı da məni təəssüfləndirdi. Sosial
mediada biri-birilərinə söz atmaq, mükafatlara və jürilərə ilişməkdən başqa heç
nə etməyən gənc ədəbi nəsildən buna reaksiya gözlədim. Təbii ki, heç nə baş
vermədi. Onlara şeirlə bağlı daha çox düşünməli olmaları məsləhətini vermək
lazımdır.
Təəssüf ki, haqqında danışdığımız yazılar
şeiri şeir edən terminlərdən və məsələlərdən xəbərsiz iki şəxs haqqındadır.
Gənclikdə sevdiyimiz Ataol Bəhramoğlu və Veysəl Öztürkə verilən "Səbahəttin
Əyyuboğlu” mükafatına görə Səbahəttin Əyyuboğlunun adına təəssüf elədim. Eynilə
kim olduqlarını bilmədiyim jüri üzvlərinə də...
Təəssüf ki, Bəhrəmoğlu və Öztürk tək
deyillər. Onlar kimi düşünən çox insan var. Bu adamların bir qismi 70-ci
illərdən –ilişib qaldıqları yerdən çağdaş dövr haqqında fikir bildirməyə
çalışırlar. Bir qism isə şeirin kütləvi hadisəyə çevrilməsini istəyən
insanlardır ki, bu insanlar da media nümayəndələridir. Bircə onu bilirlər ki,
şeir oxunmalıdır, vəssalam.
Antik olanla köhnə olan biri-birindən
ayırmaq üçün bilgi lazımdır. Yoxsa, aldanılmaq "şansınız” çox yüksəkdir. Şeir
və qeyri-şeir də bu məqamda oxşarlıq təşkil edir. Açığı qətiyyən aldadılmaq
kimi bir fikrim yoxdur.
Tuğrul Tanyol
Türkiyə
türkcəsindən uyğunlaşdıran: Orxan Həsəni