Səbəbsizliyə aparan ən qısa yol
Zərrələrin axışı ilə xətlərin kəsişdiyi
qeyri-mərkəz nöqtələr və bu nöqtələrin çoxluğundan əmələ gələn vəhdət... Lakin qeyri-mərkəzin vəhdəti asimmetrik deyil
və özü də bir mərkəzdir. Səslər rənglərin taleyini həll edəcək qədər dəqiq və
israrlıdır – rənglərin səslərdən yarandığı şübhəsizdir. Görüntü və duyğu
bir-birini itələyən qüvvələrin vahid bir gözəlliyə xidmətidir. Ziddiyyətlər
polifonikdir. Müstəqillik xaosun yox, kosmosun carçısıdır. İki, üç, dörd və hətta
daha çox melodiyanın bir əldə və bir xətt üzərindəki qeyri-xətti inkişafı
kainatın əbədiliyini təmin edir. Çünki kainatın hərəkəti nə elektronikadır, nə
də atom. Kainat mexanika ilə hərəkət edir. Yəni, bir-birini itələyən ziddiyyətlər
feiliyyəti təmin edir. Zərrələr kütləni, kütlələr isə fəzanı təşkil edir. Əgər
kütlələr olmasa, fəzanın boşluğu heç bir məna və mahiyyət daşımaz. Hərəkətin və
onun sürətinin təyini məhz kütlələrin fəzadakı idarə edilən və edilməyən
uçuşundan məlum olur. Bağlılıq və muxtarlıq bir-birinə ziddir və heç bir məntiqlə
onları bir araya gətirmək mümkün deyil. Ancaq idarə edilmək və idarəsiz hərəkət
necə olur ki, bir araya gəlir? Məsələ burasındadır ki, idarəsiz hərəkət yoxdur.
Kənar iradənin idarəsi var, bir də daxili iradənin idarəsi. Qeyri-səlis
çoxluğun vəhdəti isə belə diqtə edir ki, kənar və daxili iradə deyilən bir
ayrılıq da yoxdur. Bu baxımdan idarəçilik bir nöqtədən, yəni həm tək, həm də
sonsuz sayda çox olan ritmik ağıl tərəfindən icra olunur.
Lakin, kimindir hərəkət? Kimə
lazımdır və kimdədir? Həmin bu "kim”ləri "nə”lərlə də əvəz etmək olar. Fərq etməz.
Kimlə nəyin ayrılığı da absurddur. Ancaq gəlin görək, hərəkət ehtiyacdır, səbəbsiz
varlıqdır, yoxsa incəsənət? Tanrı varsa, bütün bunlar niyə yaradıldı? Əgər
yoxsa, yenə də bunların mahiyyəti nədən ibarətdir? Dərk etmək üçün Tanrının
varlığına və ya yoxluğuna ehtiyac yoxdur. Tanrı idrakı yaratmadı, idrak Tanrını
yaratdı. İdrak bütün bunları görüb, güclü, vahid bir Tanrıya ehtiyac olduğunu
iddia etdi. Varlıq düşüncədən ibarət olduğu üçün, düşüncədən öncə Tanrı yoxdur
– çünki, Tanrı da bir varlıqdır. Əgər gözlər kordursa, rənglərin, qulaqlar
kardırsa, səslərin varlığı nəyi ifadə edir? Ümumiyyətlə, belə bir varlıq varmı?
Gözlər, qulaqlar və digərləri kortəbii duyğu orqanları deyil, idrak və şüur
daşıyıcısıdır. Bu mənada kainatın boş fəzasını dolduran kütlələrin hərəkəti də
mütləq bir məntiqə bağlıdır. Yəni, bir "niyə”si vardır. Məntiq hər yerdə "niyə”
sualına cavab vermək üçündür. Sadəcə var olmaq, heç nəsiz, heç bir səbəbsiz hərəkət
etmək uydurma bir fəlsəfədir. Əgər o "heç nəçi”lərin içinə doğru bir azcıq əyilsək,
ən böyük "nə”lərin elə onlarda olduğunu görərik. Dadaistlərin manifestini
oxuduğumuz zaman görürük ki, onlar səbəbsizliyi deyil, əsil səbəbi
axtaranlardır. Səbəbsizlik onların yalan və qəlibləşmiş səbəblərə olan
etirazıdır. Dada deyir ki, gözəllik üçün illa ki, bir simetriya gərəkməz. Diqqətlə
baxsaq, Tanrı da bunu deyir. Hanı kainatdakı simmetriya? Tanrını baş səbəb,
ilkin "niyə” adlandıranlara bir sualım var: bəs Tanrının "niyə”si nədir? Hər
şeyə səbəb olanın özünə kim və ya nə səbəb olmuşdur? Dada və onun kimi xaos tərəfdarları
bu bəsit kosmosçuların irəli sürdükləri oyuncaq və gerizəkalı fəlsəfəni inkar
etmək üçün "heç nə”, "heç bir səbəb” fikrini ortaya qoydular. Ancaq səbəb
anlayışı düşünüldüyü qədər də sadə bir şey deyil. Səbəb o qədər gizli və güclü
bir şeydir ki, bütün səbəbsizliklərin səbəbi elə onların özüdür. Səbəbi
axtarmaq səbəbsizliyə aparan ən qısa yoldur. Buna görə də səbəb axtarılmaz. O
sadəcə vardır və biz onu belə tez və asan yolla anlamağa çalışmayaq. Bizim
anladığımız hər şey sadəcə, bizim qədərdir. Ancaq obyektin özü bizdən çox daha
böyükdür. Bəlkə də Dada haqlıdır - ən böyük "hər şey” elə "heç nə” dir! Yoxluğa
varmaq varlığa doğru atılan ən kəskin və doğru addımdır. Çünki yox olan şey
bizim düşüncəmizdəki varlıqdır. Onu yox etməklə əsil varlıq ortaya çıxa bilər.
Biz özümüzü yox etməsək, belə bir ehtimalın doğacağına ümid azdır. Sabaha doğru
gecənin ən kəskin qaranlığı özünü göstərər. İnsan da düşüncə qaranlığının ən
dib nöqtələrinə doğru varmasa, işığı görməyəcək. Çünki işıq da sadə, asan yolla
əldə ediləcək bir şey deyil. Biz onu da elə-belə zənn etdik. Gecənin fəzasındakı
fədakarlığı, zəhməti, saysız-hesabsız zavodlar kimi çalışan mexanizmin ultra səslərini
eşitmədik və elə bildik ki, gecə keçir, sabah açılır və bütün bunlar Tanrının
bizə bir hədiyyəsidir. Əsla! Nə Tanrı oyuncaqdır, nə kainat bayram yeridir, nə
də biz uşağıq! Bütün bunlar insan zəkasının imtahanıdır. Hər kəs bu imtahandan
müvəffəqiyyətlə çıxa bilməz. Kainatın xətləri və kütlələrin asimmetrik hərəkəti
xaosa sürüklənən insan idrakının bir kosmosa ehtiyacı olduğunu əmr edər. Ancaq
bu ehtiyacı kim ödəyəcək? Əlbəttə ki, həmin idrak sahibinin özü. İdrakın içində
bir idrak da var. Çünki, insan idrakı möhtacdır. Onu içəridən idarə edən bir
varlıq vardır. Qeyri-səlis çoxluğun əsil məkanı insan beynidir. Polifoniyanın
xaosa dönüşməməsi üçün bəstəkardan uzun və ağır zəhmət tələb olunur. Zəhmətkeş
Tanrı inkikasa bağlıdır. Yəni, insan onun ekspansiyası olaraq, onu eyni
zamanda, ancaq müxtəlif məkanlarda təkrar edir. Tanrı ilə idrakın arasında
zaman məsafəsi sıfırdır. Məkana gəldikdə isə, Tanrının məkanı idrakın xaricindədir
və ya belə bir məkan ümumiyyətlə yoxdur. Çünki, məkan kütlənin varlığı ilə
reallaşır. Yəni, məkana sığmaq lazımdır. Tanrı isə, deyilənə görə heç nəyə
sığmır. Bu baxımdan, Tanrının məkan anlayışını arxa plana ataraq, onun zamanına
keçid alırıq.
Zaman detallı və detalsızdır.
Detallı zaman törədicidir. Detalsız zaman isə, görünməyən zamandır. Yəni,
zamanın görüntüsü onun səbəb olduqları ilə gerçəkləşir. Məsələn, biz küləyi nə
görürük, nə də eşidirik. Görünən şey ağacların əyilib qalxması, eşidilən şey isə
divarların arasından çıxan səslərdir. Ancaq onları törədən küləkdir. Biz küləyi
ancaq belə görə bilərik, ancaq belə eşidə bilərik. Detalsız zaman da özünü
detallı zamanın törətdikləri ilə göstərir. Buna bəzən mütləq və nisbi zaman da
deyillər. Ancaq bunlar tam olaraq eyni şey deyil. Zamanın üstündə bir zaman da
vardır. Elm bunu inkar edir. Din isə, bunu anlamadan onun varlığına inanır.
İkisi də yanlışdır. Eyni anda baş verən şeylər həm də müxtəlif məkanlarda baş
verir. Ancaq məkanların müxtəlifliyinə baxmayaraq, baş verənlər eyni şeylərdir.
Bir də var, baş verənlər həm
eyni, həm də müxtəlif zamanlarda baş verir. Bax, o zamanların biri detallı, o
biri detalsız zamandır. Detallar ayrıntılardır, yəni qədim Şərqdə deyildiyi
kimi, müfrədatdır. Sözlər mənaya yaxın olduğu üçün, eyni şeyi üç dildə ifadə
etdik. Ancaq məlum olur ki, bunlar eyni şeylər deyil. Məsələn, "müfrədat” kəlməsi
"fərd” sözü ilə eyni kökdəndir. Detallı zaman, ayrıntılı, bilinən zaman, yəni
müfrədatı olan zaman məhz fərdlərə, fərdi idraka bağlıdır. Bir idrak üçün hər
hansı bir şey olmaya da bilər – halbuki başqa bir idrak üçün həmin şey eyni məkanda
və eyni zamanda baş verir. İdrakın fərdiliyi o şeyin zamanını və məkanını təyin
edir. Lakin detalsız zaman detallı zamanla eyni sürətə malik olsa da müfrədata
tabe deyil. Detalsız zaman zahiri zaman deyil, batini zamandır. O nə
doğuluşdur, nə ölümdür, nə ildırımdır, nə musiqidir, nə Tanrıdır, nə insan...
O, bütün bunların paralel sürətə malik olan, ancaq görünməyən və görünmədiyi
üçün də müdaxilə edilə bilməyən daxili hərəkət mexanizmidir. Çünki biz bilirik
ki, hərəkət zamanın və məkanın ehtiyac duyduğu yeganə şeydir. Belə ki, hərəkət
zamanı təyin edir, məkanı isə, sadəcə olaraq yaradır.
Anadoluda məşhur bir "Hünkar” kəlməsi
vardır. Bu söz fars dilindən gələn "Xudavəndi-kar” sözünün gözəl təhrifidir. Mənası
"iş Allahı”, "işləyən, hərəkət edən Tanrı” dır. Əhli-Həqlər arasında bu söz
Goran ləhcəsi ilə "Xavəndigar” olaraq məşhurdur. Ən maraqlısı isə odur ki,
İranda da, Anadoluda da bu titul Tanrıya yox, insanlara verilib. Anadoluda
padşahlara, vəlilərə və digər önəmli şəxslərin bir çoxuna "Hünkarım” deyilib.
İranda isə bu titul yalnız batini təriqət böyüklərinə verilən addır – məğzində
isə, Allahın sifətlərinin və hətta özünün həmin zatta təcəlla etməsidir. Ancaq
mövzumuz və qəsdimiz hərəkətdir. Çünki hərəkətin kənarındakı hər hansı bir şey
sadəcə ölüm deməkdir. Kainatdakı ziddiyyətlərin bərabər hərəkəti polifoniya
yaradır. Bəli, məhz "foniya” – yəni, səslərdən ibarət və səsə çevrilən hər şey.
Görüntü maddidir və deməli, fanidir, aldanışdan ibarətdir. Ancaq səs mənəvidir,
ruhdur və deməli, əbədiyyətdən ibarətdir. Mövlana buna görə "dinlə” deyirdi,
"oxu” demirdi. Oxumağın dinləməyə, gözlərin qulaqlara çevrilməsi maddənin ruha
çevrilməsi ilə düz mütənasibdir. Sürət artdıqca maddə yox olur, onun mahiyyəti
və səbəbi qalır. Əslində isə maddənin özü onun mahiyyətini gizlədən bir
görüntüdən ibarətdir. İnsan da maddədir. Detallı zaman içərisində fərd olan
insan detalsız zamana keçdiyində kütlədən fəzaya dönüşür. Fəzanın yaranışı kütlələrin
əriməsi və qaz halına keçməsi ilə geçəkləşir. Yəni, kainat maddi olan hər şeyin
hərəkət nəticəsində fəzaya dönüşməsindən yaranır. Bəli, məhz yaranır. Çünki
yaranış olub-bitmiş bir şey deyil, indi də davam edir. Tanrının bir adı "Xaliq”
olduğu üçün onun xəlq etmə potensialı hərəkətin sürətindən və davamlılığından
ibarətdir. Ancaq Tanrılıq özü də hərəkətdir. Hərəkət həm ehtiyacdan, həm də
zövqdən yarandığı üçün Tanrı da həm ehtiyacın, həm zövqün tələbidir. Bu tələb
isə səbəblərin başı olan və bu səbəblərə məna verən idrakdan başqası deyil.
Sonsuzluq deyə bir şey yoxdur.
Davamiyyət vardır. Sonun olmaması sonsuzluq demək deyil. Sonsuzluqla
razılaşmamağın yeganə səbəbi belə bir şeyin imkansız olması düşüncəsidir. Ancaq
hər sonun bir davamı bu müəmmanın açılmasına kömək edir. Yaranışın davam etməsi
ölümün qarşısını alır. Əgər davamlı şəkildə yaranış baş verməsə, kainat öləcək.
Çünki, həyatı təmin edən tək şey hərəkətdir. Hərəkət isə yeni yarananın itələmə
qüvvəsi ilə mümkün olur. Başqa cür hərəkət mexanizmi sadəcə olaraq, yoxdur!
Kainatdakı mütləqlik yalnız və yalnız yaranışın davam etməsidir. Sonradan baş
verən heç nəyə bəsit məntiqlə məna vermək, əlaqələndirmək, səbəb axtarmaq
mümkün deyil. Çünki, varlıq get-gedə daha böyük sürətlə idrakdan uzaqlaşır.
İdrakın varlığın sürətinə yetişməsi mümkündür, ancaq bunun üçün idrakın
donmaması, dəyişilməsi və özü-özünü zaman-zaman inkar etməsi lazımdır.
Başqa-başqa idraklar arasında baş verən ziddiyyətlər və gücdənsalmalar bir
idrakın içində də baş verməlidir. Bu olmasa, həmin idrak hərəkətsiz və ölüdür.
Diri qalmaq varlığın sürətinə yetişmək cəhdidir. Yeni doğulan hər şey bizi irəli
də ata bilər, geri də. Bu, bizdən asılıdır. Çünki o doğulanlardan biri də bizik
– ancaq bunun fərqində deyilik. Kainatın bir parçası və hətta özü olduğumuzu dərk
etsək, bizim sürətimiz kainatın sürəti ilə eyni şkalada olacaq. Dünənki "mən”in
bugünkü "mən” olmadığını anlamağın bircə yolu var; hər iki "mən”dən imtina etmək.
"Mən” olduqca "O” olmayacaq. "O” olmadığı təqdirdə isə, bütün "mən”lər ölüdür.
Varlıq kimi görünən "mən” yoxluq kimi "görünən” "O”na çevrildikdən sonra "mən”
yoxluğa”, "O” isə varlığa dönüşür.
Bu simfoniyanın nə sonu var, nə
sonsuzluğu. Sadəcə, davamı var. Hərəkət sona son verən və
sonsuzluğun gerçək mənasını ortaya çıxaran bir Tanrıdır – "Hünkar” – "Xudaəvndi-kar”
– "Xavəndigar”. Cümlə ərənlər eşqinə, HU!
Fəxrəddin Salim