Rusiya Türkmənistanı itirmək istəmir
Rusiya prezidenti Vladimir Putin sonuncu dəfə 2012-ci ildə ayaq
basdığı Türkmənistana rəsmi dövlət səfəri edib. Rusiya nəşrləri yazır ki, səfər
türkmən lideri Qurbanqulu Berdıməhəmmədovun təşəbbüsü ilə reallaşıb. Uzun
illərdir ki, ağır sosial, maliyyə və iqtisadi böhran vəziyyətində olan
Türkmənistan Rusiya ilə ciddi problemlər yaşayır. Məsələ ondadır ki,
Türkmənistanın qaz ixracında monopoliya uzun illər Rusiyanın "Qazprom”
şirkətinin əlində cəmləşib. Belə ki, "Qazprom” türkmən qazının yeganə alıcısı
olduğundan Aşqabad tədarük etdiyi qazı başqa ölkəyə sata bilmirdi. Bu
monopoliya ona gətirib çıxardı ki, yekunda Rusiyanın qaz nəhəngi türkmənlərdən
qaz almaq istəmədi. Bu da ölkəni yeganə gəlir mənbəyindən məhrum etdi. Düzdür,
Rusiya ilə yanaşı, İran və Çin də türkmən qazının alıcıları sırasındadır. Lakin
məsələ ondadır ki, Türkmənistan hər iki ölkədən kredit alıb və indi də onları
ödəyir. Yəni, adları çəkilən ölkələr Aşqabada nağd pul vermir. Bütün bunlar da
Türkmənistan iqtisadiyyatını ağır duruma salıb. Rəsmi Aşqabad çıxış yolunu
Qərblə əməkdaşlıqda görərək, Avropa strukturları ilə danışıqlara başlasa da, hələlik
nəticə yoxdur. Bu səbəbdən də ümid yenə ruslara qalıb. Rusiyanın da qaza marağı
azalıb və diqqəti başqa sahəyədir. Bu da daha çox əfqan və Xəzər
istiqamətlərində öz təhlükəsizliyini təmin etməkdir.
Prezidentlərin görüşündə də bu məsələ diqqət mərkəzində olub. İki
ölkənin liderləri əvvəlcə strateji tərəfdaşlıq barədə sazişə imza atıblar. Bu o
deməkdir ki, ölkələr arasında qarşılıqlı münasibətlər inkişaf edəcək. Bu iki
keçmiş sovet respublikası arasındakı münasibətlərə zaman-zaman fikir
ixtilafları kölgə salıb. V.Putin iki ölkə arasında ticarət həcmlərinin 2016-cı
ildə azaldığından gileylənib və bu mənfi meylin yaxın gələcəkdə aradan
qalxacağına ümid ifadə edib. Öz növbəsində Berdıməhəmmədov deyib ki, onun
ölkəsi Rusiya ilə qarşılıqlı əməkdaşlığa hazırdır. Bunu da bildirib ki, o,
"Rusiyanın Əfqanıstandakı hadisələrə müdaxiləsinin əhəmiyyətini yüksək
qiymətləndirir”.
Görüşdə Xəzərin statusu ilə bağlı məsələ də gündəmdə olub. Qurbanqulu
Berdıməhəmmədov deyib ki, Xəzər
dənizinin hüquqi statusu ilə bağlı Konvensiya sahilyanı ölkələrin dövlət
başçılarının növbəti görüşündə razılaşdırıla bilər:"Ümid edirik ki,
Xəzəryanı ölkələrin 5-ci sammitində Xəzərin hüquqi statusuna dair Konvensiya
üzərində birgə işin yekunu nəzərdən keçiriləcək. Bu məsələ strateji əhəmiyyət
daşıyır. Ümid edirəm ki, bütün sahilyanı ölkələr bu məsələnin həllinə tərəfdar
çıxacaq”
"Nezavisimaya qazeta” yazır ki, ehtiyatlı xarici siyasət yürüdən
rəsmi Aşqabad Mərkəzi Asiya regionunda baş verən hadisələr fonunda Rusiyaya
söykənmək qərarına gəlib. İqtisadi və ticarət münasibətlərinin inkişafı ilə
yanaşı, istisna deyil ki, hərbi və hərbi-texniki əməkdaşlıq sahəsində də
müəyyən impuls əldə edə bilər. Q.Berdıməhəmmədov bəyan edib ki, Aşqabad Moskva
ilə Mərkəzi Asiyada təhlükəsizliyin qorunub saxlanılmasında sıx əməkdaşlığa
hazırdır, Rusiyanın bu regionda maraqlarına hörmətlə yanaşır. O, həmçinin
Aşqabadın terrorizmlə mübarizə məsələsində birgə fəaliyyət göstərməyə hazır
olduğunu vurğulayıb.
Rusiya prezidenti şəxsən türkmən həmkarına "Aleksandr Nevski”
ordenini təqdim edib. Təqdimetmə zamanı maraqlı olay da yaşanıb. Diktor türkmən
liderin atasının adını səsləndirə bilməyib. Pis vəziyyətə düşən Putin buna
məhəl qoymayaraq, Berdıməhəmmədovun ordenini taxıb. "Arxadağ” ləqəbli
Qurbanqulunun atasının adı elə də çətin tələffüz olunmur - Məlikqulu. Türkmən
prezident də Putini mükafatsız qoymayıb. Rusiya prezidenti Türkmənistanın yeni
təsis edilən "Əməkdaşlığın inkişafındakı xidmətlərinə görə” mükafatını alıb.
V.Putin bu mükafatı alan ilk şəxs olub. Prezidentlər daha sonra iki sazişə imza
atıblar – 2014-cü ildə başa çatan ikili vətəndaşlıq və iqtisadi əməkdaşlıq
haqqında. İki ölkə arasında miqrasiyanın tənzimlənməsi məqsədilə paytaxtlarda
təmsilçilik ofisləri açılacaq. İqtisadi əməkdaşlıq haqqında sazişə gəldikdə, burada
söhbət türkmən qazının Rusiya tərəfindən yenidən alınmasından gedir. Belə ki,
2012-ci ildən Rusiya türkmən qazını almır. Məhz bu faktorların olmaması
Moskvanın Aşqabad üzərində nüfuzunun itirilməsinə gətirib çıxarıb. 2016-cı ilin
sonlarından vəziyyət bir qədər dəyişməyə başlayıb. Rusiya XİN rəhbəri Sergey
Lavrov Aşqabada səfər etdi. Həmin dövrdə əfqan yaraqlılarının Türkmənistan
sərhədlərini keçmək halları artmışdı və bu səbəbdən də rusiyalı nazir Aşqabada
sərhədlərin möhkəmləndirilməsi köməyini təklif etmişdi. Lakin Q.Berdıməhəmmədov
bu yardımdan imtina etmişdi. Türkmənistan onda ABŞ-la hərbi əməkdaşlıq edirdi
və bu barədə heç nə deyilmirdi. Türkmən tərəfi Rusiyanın köməyindən imtinasını
özünün neytral dövlət olması ilə əlaqələndirmişdi. Bu status ölkə ərazisində
xarici ölkənin hərbi kontingentinin olmasını qadağan edir.
Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərq üzrə ekspert Aleksandr Knyazyev bildirir
ki, rəsmi Aşqabad uzun illərdir Rusiya rəhbərliyini türkmən qazını almağa
inandırmağa çalışır: "İqtisadi nöqteyi-nəzərindən bu ixrac gərək deyil. Rusiya
sadəcə siyasi maraqlar üzündən Berdıməhəmmədovun arzusunu yerinə yetirməyə
hazırdır. O ki qaldı hərbi əməkdaşlığa - Aşqabad bu sahədə əsasən Ukrayna və
Türkiyə ilə münasibətləri genişləndirməyə can atıb”.
"Lenta.ru” yazır ki, liderlər iki ölkə arasında ciddi və umu-küsü
olan problemdən danışmayıblar. Putinin səfərindən cəmi bir neçə gün əvvəl
Türkmənistanın dövlət telekommunikasiya şirkəti Rusiyanın ən böyük mobil
telefon əməliyyatçısı MTS-in bu ölkədəki fəaliyyətini dayandırıb. MTS
sentyabrın 29-da bildirmişdi ki, şirkət Türkmənistandakı fəaliyyətinin bərpa
edilməsi məqsədilə rəsmi Aşqabadla danışıqlar aparır. Lakin nə Putin, nə də
Berdıməhəmmədov oktyabrın 2-də keçirilmiş görüş zamanı bu münaqişədən söz açmayıblar.
Beləliklə, Putinin səfərinin hansısa bir müsbət nəticəsinin
olub-olmadığını indidən söyləmək çətindir.
Azər NURİYEV