Rəssamın 40 illik “sevad”sı

Hələ ötən əsrin yetmişinci illərində duyğularını rənglərlə cəlbedici və düşündürücü tutumda ifadə etmək həvəsi ilə qədim Şabrandan paytaxta üz tutandan bəri, həyat və sənət amalına bir dəfə də olsa xəyanət etməyən Vaqif Ucatay (Hüseynov), sonradan ali təhsil aldığı İ.Y.Repin adına Rəngkarlıq, Heykəltəraşlıq və Memarlıq Akademiyasında (Sankt-Peterburq) da çoxsaylı əsərləri ilə xalqımızın tarixinin, zəngin etnoqrafiyasının və problemlərinin yorulmaz təbliğçisi olmuşdur. Bu gün təzadlı Azərbaycan tarixinin ən ağrılı səhifələrinə tutulan "bədii güzgü”lərin adı çəkilində, heç şübhəsiz, Vaqif Ucatayın adı yada düşür. Bu tablolar bizi, qədim tariximizi özündə yaşadan memarlıq abidələri, işıqlı əməlləri ilə xalqımıza başucalığı gətirən görkəmli şəxsiyyətləri, milli adət-ənənələrimizlə, Qarabağ həqiqətlərinin hissləri tarıma çəkmək gücündə olan ağrılı səhifələri ilə üz-üzə, göz-gözə qoyur. Bu əsərlərin bəzilərini dəyərləndirməklə, onun bütün yaradıcılığı boyu tamaşaçısını düşündürmək gücündə olduğuna əmin olmaq mümkündür...

İlk olaraq rəssamın "Sevda”("Azərbaycan toyu”) əsəri haqqında söz açmağımız səbəbsiz deyil. Bunu şərtləndirən bir-neçə səbəb vardır. Onlardan biri tablonun yaradılmasına Vaqif Ucatayın nə az, nə çox – düz 40 il vaxt sərf etməsidir. Bu mənada "Sevda”nın Azərbaycanda oxşarı yoxdur, desək, yanılmarıq. İlk eskizləri 1980-ci illərdə yaradılan bu əsərin kartonu 2000-2001-ci illərdə hazırlanmış, sonra isə kətana köçürülmüşdür. Əsər yalnız 2020-ci ildə nisbi də olsa tamamlanmışdır.

Yaradıcılıq prosesinin bu qədər uzanması isə ilk növbədə kompozisiyanın mürəkkəbliyindən qaynaqlanmışdır. Belə ki, xalqımızın ən gözəl adətlərindən birinin – toyun əhatəli şəkildə tamaşaçıya çatdırılması üçün rəssam 20 səhnəni əhatə edən 333 fiqurdan istifadə etmiş, onlara həm real, həm də obrazlı-bədii tutum vermişdir. Ən maraqlısı, bu qədər insan obrazını rəssamın həyatdan götürməsidir. Başqa sözlə desək, çoxsaylı adət-ənənəyə bağlı motivlərə göz qoyarkən, orada rəssamın "rejissorluğu” - incəliklə idarə etdiyi səhnələrin iştirakçılarının əksəriyyətinin Azərbaycanda tanınan şəxsiyyətlərdən ibarət olduğunu görmək mümkündür.

Əsərin süjet xətti "Bulаq bаşındа” аğ аtlı oğlаnın doqquz qızdаn birini bəyənməsi səhnəsi ilə bаşlаyır. "Еlçi”, "Nişаn”, "Qız еvinə oğlаn еvindən xərc aparanlar”, "Qız toyu” (pаrçаkəsdi), "Хınаyахdı”, "Toyа hаzırlıq”, "Gəlin otаğının bəzədilməsi”, "Bəyin şərəfinə güləş”, "Аtа еvindən ayrılma”, "Gəlin fаytonunun qаrşısının kəsilməsi”, "Gəlinin oğlаn еvinə gətirilməsi”, "Qovuşmа”, sondа isə yеni "Аilə” (аtа, аnа, övlаd) səhnələri ilə davam edərək bаşа çаtır. Burаdа əsаs süjetlərlə yаnаşı, bunları bir-birinə bağlayan səhnələr də verilmişdir. Bu motivlər əsərin süjеt xəttinə uyğun olan, məna-məzmun tutumunun açımına yardım edən, onu dаhа dа zənginləşdirən təsvirlərdir...

İnanmaq olar ki, milli rəngkarlığımızın ən mürəkkəb kompozisiyalı bu əsəri nüfuzlu muzeylərimizin birində yer alacaq və tamaşaçıların estetik zövq qaynağına çevriləcəkdir. Cəsarətlə demək olar ki, "Sevda” müstəqillik dövrü Azərbaycan təsviri sənətində bədii hadisə sayıla biləcək əsərlərin birincisidir.

Əlavə edək ki, "Sevda (Azərbaycan toyu)” əsərinin məhz Vaqif Ucatayın fırçasından çıxması heç də təsadüfi deyil. Belə ki, hələ tələbəlik illərindən milli-tarixi mövzulara ("Doğmalıq”, 1978; "Nizami işığında”, 1987) müraciəti ilə həmkarlarından fərqlənən rəssam, bu günə kimi bu yöndə bir-birindən maraqlı əsərlər ("Ədəbiyyatşünas-alim Əziz Şərifin portreti”, 1980-ci illər, "Dədə Qorqud”, 2000, "Şuşalı qaçqın qızın taleyi”, 2010; "Şərəfli insanlar”, 2011), o cümlədən Qarabağ hadisələri ilə bağlı çoxsaylı qrafik lövhələr (məşhur "Xocalı” plakatı, 1992 və "Bax! Gör! Unutma!” silsiləsi, 2000-ci illər ) ərsəyə gətirmişdir...

Vaqif Ucatayın 1987-vi ildə diplom işi olaraq ərsəyə gətirdiyi "Nizami işığında” rəngkarlıq əsərinin mənəviyyat tariximizin çox maraqlı səhifələrindən birini işıqlandırdığı birmənalıdır. Bildiyimiz kimi Sovet hökuməti 1941-ci ildə SSRİ məkanında Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinin keçirilməsi haqda qərar qəbul etsə də, qəflətən İkinci Dünya müharibəsinin başlanması onun keçirilməsini təxirə salmağa məcbur etmişdi. Nizamisevərlər yubileyin ertələnməsindən üzülsələr də, o vaxtlar Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) Dövlət Ermitajının direktoru vəzifəsində çalışan İ.Orbeli hələ də tədbirin keçirilməsi arzusu ilə yaşayırmış. Son nəticədə onun səyləri öz nəticəsini vermiş və yubileyin siyasi-psixoloji əhəmiyyətini dərindən hiss edən İ.V.Stalin tədbirin blokada şəraitində olan Leninqradda keçirilməsinə göstəriş vermişdi. Hazırda Dövlət Ermitajının arxivində saxlanan sənədə əsaslansaq, deyə bilərik ki, yubileydə 95 nəfər iştirak edib. Yubiley tədbiri lap vaxtında, yəni, alman hava hücumunun başlanacağı vaxtdan azca əvvəl, saat 16.50-də tamamlanıb. Ermitajın direktoru İ.Orbeli xatirələrində qeyd edir: "Biz tədbiri qurtarıb küçəyə çıxanda top lülələrinin havaya tuşlandığını gördük. Səhəri isə bütün mərkəzi qəzetlər Leninqradda Nizaminin yubileyinin qeyd olunduğundan yazırdı. Bu, heç şübhəsiz, bizim mənəvi qələbəmiz idi...”

Hazırda Nizami adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində göstərilən bu tabloda muzeyin "Məktəbli kabineti” kimi tanınan 160 kvadratmetrlik yerdə baş tutan yubiley mərasimi təsvir olunub. İri ölçülü tabloda (208x160 sm) yubiley təntənəsi əks olunsa da, bütünlükdə, əsərdə müharibə ruhu, blokada ab-havası duyulur. Yeddi metrlik pəncərələrin müharibə şəraitinə uyğun örtülməsi, yeri gələndə onların qarşısını örtməli olan pərdələrin "döyüşə hazır vəziyyətdə asılması və heç şübhəsiz, yubiley iştirakçılarının (onların əksəriyyəti cəbhədən geri çağırılmış ədəbiyyatşünas-alimlər idilər) hərbiləşmiş qiyafələri, az qala tamaşaçını rəssamın hansısa gizli yığıncağı görüntüyə gətirdiyi qənaətinə gəlməyə məcbur edir. Heç şübhəsiz, bunu Vaqif Ucatayın baş verənləri yüksək sənətkarlıqla, inandırıcı təsvir etməsi şərtləndirir. Qənaətimizcə, bu əsəri, tarixi janrdan duyulası kasadlıq çəkən təsviri sənətimizə yaddaqalan töhfə saymaq olar...