Bakı 13°C
Reklamlarda əcnəbi dil və mədəniyyətlərə olunan güzəşt
Azərbaycan dili
dövlətimizin əsas atributlarından biridir. Azərbaycan dili həm müstəqil dövlət
kimi getdikcə güclənən ölkəmizdə, həm də dünyada yaşayan çoxmilyonlu
soydaşlarımızın ünsiyyət vasitəsidir. Dilimizin saflığı və zənginliyi olarsa, bu,
mükəmməl mənəvi varlığımıza, sarsılmaz milli birliyimizə dəlalət edir. Dövlət
dili azərbaycançılıq məfkurəsinin başlıca hədəflərinə çatmağa imkan verir. Əlbəttə,
bu faktorlar qloballaşma şəraitində dövlət dilinin istifadəsinə və inkişafına
yüksək həssaslıq və diqqətlə yanaşmağı bizdən tələb edir.
Ümummilli lider
Heydər Əliyevin prinsipial mövqeyi sayəsində Azərbaycan SSR-in 1978-ci il
Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi təsbit edildi. Məhz həmin
dövrdə Azərbaycan dilində mətbuatın, mədəniyyətin, elm və təhsilin inkişafı
üçün münbit şərait yaradılıb, dövlət dilimiz öz funksionallığını daha da
artırıb. 1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyada Azərbaycan dili milli dövlətçiliyimizin
əsas institutlarından biri kimi təsbit edilmişdir. 2001-ci ilin iyununda
"Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanın
imzalanması, həmin ilin avqust ayında latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına
keçilməsi ana dilimizin bütün parametrlər üzrə statusunun möhkəmlənməsi istiqamətində
atılmış mühüm addımlardan olub.
Ümummilli lider
Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi dil siyasətini bu gün Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyev ardıcıl surətdə davam etdirir. Prezident İlham Əliyev 2015-ci ilin
noyabrında Milli Elmlər Akademiyasının 70 illiyi ilə bağlı keçirilən
toplantıdakı nitqində dövlət dilinin yad təsirlərdən qorunması və saflığının
qorunmasının zəruriliyini vurğulayıb, lazımsız yerə dilimizdə yad söz və kəlmələrin
işlədilməsinin əleyhinə olduğunu bildirib.
Bu gün dünyada
gedən qloballaşma Azərbaycan dilinə də öz təsirini göstərib. Kütləvi
informasiya vasitələrində, reklamlarda, afişalarda ədəbi dilimizin yazı
qaydalarının kobud şəkildə pozulması halları ilə qarşılaşırıq. Məlum olduğu kimi, Prezident İlham Əliyev 2012-ci ilin mayında
"Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələbinə uyğun istifadəsi
və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında" sərəncam
imzalayıb. Sərəncamda göstərilir ki, dövlət dilinin bütün imkanlarından hər
zaman lazımınca istifadə edilmir, yerli-yersiz yad ünsürlər dilimizə gətirilir,
aidiyyəti qurumlar bu təsirlərə qarşı ciddi mübarizə aparmırlar. Mətbuat
orqanlarında geniş yayılmış ədəbi dil normalarından yayınmalar əksər hallarda təhlil
olunub konkret nəticələr ümumiləşdirilmir, filmlərin dublyajında və xarici dillərdən
edilən bədii və elmi tərcümələrdə nöqsanlar müşahidə olunur, küçə və
meydanlardakı reklamlarda adi qrammatik qaydalar gözlənilmir. Mövcud problemin
çözülməsi istiqamətində konkret işlərin görülməsi bir zərurət kimi ortaya
çıxır.
Bəzi mütəxəssislər
Avropa ölkələrində dil qaydalarını pozanlara cərimə tətbiq olunmasını nümunə
kimi göstərsələr də, belə mexanizmin həyata keçirilməsi, fikrimizcə, məqsədəuyğun
deyildir. Problemin maarifləndirmə yolu ilə həllinə nail olmaq mümkündür.
Media nümayəndələrinin
reklam və afişalarla bağlı suallarını standart ifadələrlə belə cavablandırmaq
olar: "Ötən illərdən fərqli
olaraq, bu il TV və küçə reklamları ilə bağlı problemlər bir qədər aradan
qaldırılıb. Buna Bakı şəhər İcra Hakimiyyəti və Reklamlar Departamenti ilə
razılığa gəlinməsi barədə müqavilə bağlanması səbəb olub. Müqaviləyə əsasən,
reklam lövhələri Dilçilik İnstitutunun Monitorinq şöbəsi tərəfindən
yoxlanıldıqdan sonra çap olunmasına icazə veriləcək...”. Düşünürəm ki, bu tip
açıqlamaların xəyali əhəmiyyəti olsa da, praktika ilə mütabiqliyi yoxdur. Bunun
da səbəbini ya monitorinq mexanizminin düzgün qurulmamasında, ya da mexanizmin
fəaliyyət sxeminin yanlışlığında axtarmaq lazımdır. Əksər hallarda reklam və
afişalarda Azərbaycan dili və mədəniyyəti nəinki doğru təbliğ olunmur, hətta
bəzi hallarda əcnəbi dil və mədəniyyətlərə güzəştə gedilir.
Son vaxtlar Bakının
mərkəzi küçələrində restoran, kafe və digər iaşə müəssisələrinin üzərindəki
elanları başa düşmək istəyən sıravi azərbaycanlı özü ilə tərcüməçi
götürməlidir. Məsələn, "Nizami” küçəsindəki bir neçə iaşə obyektinin
mahiyyətini anlamaq üçün ərəb dilini bilməlisən, yəni öz ölkəndə dil sarıdan
əcnəbi olmalısan. Son zamanlar dil pozuntularını əks etdirən yanlış reklam və
afişalar nəinki azalmış, hətta artmışdır.
Təhsil Nazirliyi,
İcra hakimiyyəti orqanları və bələdiyyələr bu işin öhdəsindən asanlıqla gəlməyə
qadirdir. Hər rayonun icra hakimiyyəti, bələdiyyəsi, təhsil şöbəsi olduğu
halda, reklam və afişalarda Azərbaycan dili və mədəniyyətinin təbliğ olunması
problemi olmamalıdır. İnzibati resurslardan məhrum istənilən elmi tədqiqat
institutunun 3-5 nəfərlik monitorinq qrupundan bu istiqamətdə həlledici iş
gözləmək o qədər də real deyil. Alim sırf elmi məhsulunu təqdim etməli, yəni
Azərbaycan dilinin qayda-qanunlarını əks etdirən dəqiqliyi əks etdirən nümunəvi
mötəbər əsərlər ortaya qoymalıdır və zənnimizcə, dilçi-alim və tədqiqatçının
bundan böyük xidməti ola bilməz. İndi
informasiya texnologiyaları o qədər inkişaf etmişdir ki, sadaladığımız dil
pozuntuları problemlərini asanlıqla aradan qaldırmaq olar. Məgər reklam və
afişalarda, yaxud TV kanallarında, saytlarda yol verilən dil pozuntularını
görmək üçün mütləq alim olmaq lazımdır? Orta məktəb müəllimi bir tərəfə qalsın,
hətta ortabab oxuyan şagird bu səhvləri asanlıqla görmək gücünə malikdir. Əgər
ortada düzgün yazı qaydalarımızı əks etdirən orfoqrafiya lüğəti, izahlı
dilçilik lüğəti, mükəmməl dərsliklər və s. varsa, üstəlik, hər rayonda icra
hakimiyyəti, təhsil şöbələri, orta məktəblər və digər qurumlar fəaliyyət
göstərirsə, ola bilməz ki, Azərbaycanın ali məktəblərini bitirib həmin
qurumlarda çalışan şəxslər Azərbaycan dilini bilməsinlər, yaxud onların
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətindən, oxuyub öyrəndikləri normativ
qrammatikadan xəbərləri olmasın. Eyni sözü televiziya və radiolara, KİV-lərə də
şamil etmək olar. Hətta orta məktəblərdə praktiki Azərbaycan dilini tədris edən
müəllimlərin bu işi elmi dərəcəli alimlərdən qat-qat yaxşı bilməsi heç kəsə
sirr deyildir.
Qeyd etdiyim kimi,
bu iş bəlkə də bəzilərimizin yanlış fəaliyyəti nəticəsində problemə çevrilir.
Elmi-tədqiqat müəssisəsinin icra hakimiyyəti orqanları ilə müəyyən ödənişlər
müqabilində xidməti müqavilələr bağlamasını heç cür anlaya bilmirəm. Məncə,
belə situasiyalarda şəxsi maraqlar dövlət maraqlarını üstələyər, problemin
dərinləşməsini arzu edən şəxslər və qurumlar formalaşa bilər. Beləliklə,
hadisələrin mənfi istiqamətdə inkişafının qarşısını almaq və qüvvələri real
problemin həllinə yönəltmək mümkündür və vacibdir. Sadəcə, hər kəs öz işini
bilməlidir, vəssalam.
İdris Abbasov
Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunun Nəzəri dilçilik şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor
Bu məqalə "İntellekt Araşdırmalar Mərkəzi” İB
tərəfindən AR Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının "Kütləvi
İnformasiya Vasitələrində Azərbaycan dilinin işlənməsi, qorunması və inkişafı
sahəsində təşəbbüslərə dəstək” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
