Ramazan ayının ədəbiyyatda təcəssümü
Azərbaycan ədəbiyyatında
dini bayramlar epizodik motivlər kimi
diqqət çəkir. Məhərrəmlik ayı, Qurban bayramı, Ramazan bayramı, Novruz bayramı
və s. motivlərə bütünlüklə əsərlər həsr olunmasa da? klassik ədəbiyyatımızdan
tutmuş bu günədək şair və nasirlərin yaradıcılığından keçir.
Ramazan ayı xalqımız üçün xüsusi ay olsa da? ədəbiyyatda ibadət ayının təcəssümünün hansı səviyyədə olması maraq doğurur. "Müzakirə”mizdə maraqlı fikirlərlə qarşılaşdıq.
Klassik ədəbiyyatdan gələn ənənə
Bir obraz və ya hadisə kimi mifləşməlidir
Təranə Məhərrəmova
Ramazan ayı xalqımız üçün xüsusi ay olsa da? ədəbiyyatda ibadət ayının təcəssümünün hansı səviyyədə olması maraq doğurur. "Müzakirə”mizdə maraqlı fikirlərlə qarşılaşdıq.
Klassik ədəbiyyatdan gələn ənənə
Ramazanın
yaddaqalan ay olduğunu deyən ədəbiyyatşünas
Firudin Qurbansoy bildirdi ki, mənası ərəbcə tərcümədə «yandırmaq» deməkdir:
"Yəni insanın içində olan pislikləri, acgözlüyü yandırmaq. Çünki bu müddət ərzində
insan təkcə qida ilə özünü sınamır, eyni zamanda baxışları ilə harama baxmamaqla,
nitqi ilə qeybət etməməklə pislikləri yandırır. Yəni Ramazan ayı insanın müsbət
keyfiyyətlərini artıran bir aydır. Bu baxımdan, müqəddəs sayılır. Digər tərəfdən,
ən gözəl dini bayram kimi xüsusi önəm daşıyır. Qurban bayramı, Peyğəmbərin
mövludu, imamların mövludu və s. günlər də bayram kimi keçirilir. Ancaq Ramazanın
qeyd olunması bu günlərdən xüsusi fərqlənir. Çünki Qurani-Kərim bu ayda nazil
olub”. Klassik ədəbiyyatımızda da ramazaniyyələrin yazıldığını deyən ədəbiyyatşünas
bildirdi ki, şairlər Ramazanın fəzilətlərini bu qəsidələrdə göstərirlər. Peyğəmbərin
meracı, Allahla görüşü, cənab Cəbrayıl vasitəsilə ona deyilən ayələri insanlara
çatdırmaq və s. ramazaniyyələrdə məcazlar şəklində xalqa bildirilib”. Ədəbiyyatşünas
vurğuladı ki, bu ramazaniyyələr Ramazan ayında da oxunub: "Təsəvvür edin ki, Əbdülqadir
Marağayi «Mən Ramazan ayında hər gün təzə musiqi bəstələyə bilərəm» deyirdi. Ramazandan öncə hər gün təzə bir
musiqi ifa edir və deyir ki, bu musiqini bu gün yazmışam. Yanındakılar "bu,
mümkün deyil” deyərək inanmırlar. "Əgər inanmırsınızsa, sabahdan Ramazan ayı
başlayır. Hər biriniz mənə bir şeir verin, mən onları məclisdə ifa edim”- deyə
Marağayi bildirir. Beləcə, 30 şeir yaranır. O, bu şeirlərin hər birini hər gün
təzə melodiya ilə ifa edir. 30-cu gün – yəni Ramazan bayramı günü hamısını bir
yerdə dəstgah şəklində ifa edir. Tarixdə Ramazanla bağlı belə məqamlar olub. Ona
görə, Ramazan xalqın taleyinə yazılan müqəddəs bayram kimi qeyd olunur. Bu
bayramda hər bir kəs özünü sınaqdan keçirir. Yəni mən Allahın sınaqlarına
hazıram və layiqəm. Yəni Allah məni sınadı, dedi ki, oruc tut, mən də tutdum.
Orucu açanda da «Allahım sənə güvəndim, sənə görə oruc tutdum» deyirlər. İnsan
özünü Allaha daha yaxın hiss edir. Bu baxımdan, ədəbiyyat adamlarının da Ramazana
münasibəti xüsusi olub. Onlar klassik ədəbiyyatdan yaranan ənənəni davam
etdiriblər. Bu gün də bu ənənə zəif olsa belə, davam edir».
Nəfsdən qurtulub bayram etmək
Şair Arif Buzovnalının fikrincə, ədəbiyyat adamı əlinə düşən hər bir materialdan
istifadə etməyi bacarmalıdır. Xüsusən, əgər klassik ədəbiyyatdan hansısa fikri
bildirirsə, mütləq materiallardan yararlanmalıdır: "Məsələn, klassik ədəbiyyatda
Novruz bayramı, Ramazan bayramı, Qurban bayramı mövzularına toxunulub. Aşiqanə
mövzudursa, Novruzun, baharın gəlməsi, həyatın dəyişməsini təsvir edərkən bir
az giley edib. «Novruz gəldi, bahar gəldi, hər şey dəyişdi, ancaq mənim bəxtim
açılmadı» və ya əksinə, baharı tərənnüm edib. Ramazanla da bağlı eyni mövzudur.
İnsanlar oruc tutublar, ibadət ediblər, Quran yer üzünə nazil olan aydır, hər kəsdə
bir bəxtəvərlik, sevinc var. Ancaq Allaha yetişmək istəyən aşiqlər və ya irfan ədəbiyyatında
olan ariflər üçünsə yenə o sevinc yoxdur. Səbəbi odur ki, aşiqlər öz məşuquna
yetişmədi. Ona görə də hicran yenə davam edir”. A.Buzovnalı bildirdi ki, Ramazandan
satirik mövzuda da çox istifadə olunur. Belə ki, Məhəmməd Füzulinin, Nəsiminin
yaradıcılığında yüngül kinayə ilə verilir: "Klassik şairlər insanların bayram
etməsini, üzünün gülməsini, ibadəti yerinə yetirib Allahın qarşısında borcdan
çıxdığını göstərməklə bərabər, aşiqanə kiçik gileylərini ediblər. Onların
gileyi ondan ibarətdir ki, aşiqin yetmək istədiyi nöqtə məşuqudur. Bəndənin
yetmək istədiyi Allahdır. Bu baxımdan, nə qədər ki, insanın bədəni var, nə qədər
ki, bədənində nəfsi var, nə qədər ki, bu nəfsi cilovlaya bilmir, sanki o bədəndən
qurtulmaqla bayram etmək olar. Ramazanın klassik ədəbiyyatda bir mənası nəfsdən qurtulub bayram etməkdir. İnsan
yaşadığı müddətdə tam nəfsdən qurtula bilməz. Gərək cismi təhvil versin ki,
ruhu qurtulsun. Bu mənada Ramazan sanki nəfsdən az bir müddətə, kiçik, epizodik
qurtulmaq deməkdir”. Şair bildirdi ki, cəmiyyətə "daş atmaq” Sabirin, Seyid Əzimin
yaradıcılığında daha qüvvətlidir. Onlar cəmiyyətə bir növ dərs vermək üçün «Siz
guya nəfsinizi cilovladınız, guya bir ay müddətinə yemədiniz, içmədiniz,
Allahın əmrinə tabe oldunuz, ibadət etdiniz, amma bir ay keçəndən sonra bunlar
yadınızdan çıxdı. Sanki bu, sizin üzərinizə bir zaman kimi qoyulmuşdu və o
zamana riayət edəndən sonra yenə də cəmiyyətdə hərc-mərclik başladı. Yəni bu
müddətdə sizin üçün Allah var, sonra Allah yadınızdan çıxır» demək istəyiblər.
Sabir və Seyid Əzim yalnız bu yolla cəmiyyəti oyatmaq, maarifləndirmək istəyib.
Cəlil Məmmədquluzadə də, Üzeyir Hacıbəyli də satirik baxımdan bu mövzulara
toxunub. Onlar mövzuya cəmiyyətdə baş verən müəyyən prosesləri düzəltmək naminə
yanaşıblar. Bayramın özü, əhval-ruhiyyəsi, ümumiyyətlə, İslamda böyük
bayramlardan biri olması, insanla Tanrı arasındakı rabitənin gücləndirilməsi
mövzusu onsuz da işlənib, amma əsas nöqtələr bu mövzunun, fikirlərin söylənilməsi
üçün bəhanə olmasıdır. Yəni şair bundan daha çox bəhanə, əlinə düşən imkan kimi
istifadə edərək öz fikirlərini bildirir. Həm Ramazanın tərifi, insanlara, cəmiyyətə
xeyirli olması baxımından, həm də ayrı-ayrı insanların, aşiqlərin qəlbindəki
arzuların həyata keçməməyini giley kimi ifadə ediblər. Həm də satirik mövzuda
yazaraq, Ramazanla hər şeyin bitmədiyini, Ramazanın adından istifadə
olunduğunu, bu ibadətin şəxsi ibadət olduğunu qeyd ediblər. İnsanların Ramazandan
şəxsi mənfəət götürmələri əvəzinə, onu ictimailəşdirib, cəmiyyətdən, insanların
avamlığından istifadə etmək kimi qələmə alıblar”.
Bir obraz və ya hadisə kimi mifləşməlidir
Ədəbiyyatşünas alim Rüstəm Kamal hesab edir ki, xristianlardan fərqli olaraq bizim ədəbi-genetik
yaddaşımızda bayram-süjet yaradıcı element kimi fəal iştirak etmir.
Xristianlarda isə Dostoyevskiyə, Çexova qədər peyğəmbərin mövludu ilə bağlı
hekayələr var. Yəni rus, ingilis yazıçıları bu bayram münasibəti ilə «Müqəddəs
hekayələr» yazıblar və vaxtilə bu, xristianlarda bir janr formasına çevrilib: "Bunlar
pozitiv enerjili hekayələrdir. Azərbaycanda isə din daha çox Aşura kultu
olduğuna, Kərbəla faciəsi, xüsusən də şiəlik Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində
üst yerə gəldiyinə görə,bizdə islamla bağlı yeganə sokral gün Aşura günüdür.
Aşura da bütün sualları, süjet elementlərinin hamısını əvəz edib. Ona görə də,
Ramazanla bağlı bizim klassik ədəbiyyatda müəyyən elementlər olsa da, təəssüf
ki, Ramazanın gözəlliyini, fəlsəfəsini, müqəddəsliyini, kutsal mahiyyətini
insanlara çatdıra biləcək müstəqil əsər bu günə qədər yazılmayıb. Sovet dönəmində
də heç yarana bilməzdi. Ateizmin tüğyan etdiyi, məscidlərin yıxıldığı, din
xadimlərinin güllələndiyi bir dönəmdə Ramazan ayrıca, qabarıq bir mövzuya
çevrilə bilməzdi. Təəssüf edirəm ki, bu mövzu - Ramazanın dini, ilahi mahiyyəti,
kosmik miqyası bizim əsərlərdə öz təcəssümünü tapmayıb. Ancaq Sabirin «Turdum
orucu irəmazanda, qaldı iki gözüm qazanda» qafiyəsini bilirik. Bununla da demək
istəyirlər ki, klassik şairimiz görün nə əziyyət çəkib və sovet dövrü bizə nələri
bəxş edib”. R.Kamal qeyd etdi ki, Novruz bayramı bizim şeirimizdə, nəsrimizdə
motiv kimi fəal iştirak edir. Ramazan isə yaddaşımızda Türkiyədən fərqli olaraq,
bayram kimi yaşanılmır: "Bu da şiəliyin, Aşura gününün ritual yaddaşımızda üst
mövqeyə malik olmasının təsiridir. Təəssüf ki, Ramazan sevinci deyilən
emosional qat nə bizim şeirimizdə, nə nəsrimizdə yer alıb. Buna yalnız təəssüflənmək
olar. Bununla belə, bu mövzunu yazıçılarımıza sifariş vermək olar. Bu mövzuda
uşaqlar, yeniyetmələr üçün silsilə hekayələr yazıla bilər. Ramazanın fəlsəfəsini,
mənasını anlada biləcək əsərlər yazmaq olar. Lap həmin əsərlər bir az maarifləndirici
olsun. Ramazan bir obraz və ya hadisə kimi mifləşməlidir ki, bədii mətnə də
çevrilə bilsin. Bizdə Ramazan mifləşmə mərhələsini çox zaman keçmir. Sadəcə, təqvimin
bir hissəsi kimi gəlib keçir».
Daha çox birlikdən və sevgidən
Gənc şair Ümid Nəccari Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında Ramazan mövzusuna
çox nadir toxunulduğunu qeyd edir. Belə ki, Cənubda yaranan ədəbi dalğa dindən
bir qədər uzaqda dayanır: "Onların mövzuları daha çox birlikdən, sevgidən olur.
Bununla belə, dini mövzular, məsələn, Ramazan bayramı mövzusu ilə bağlı müsabiqə
elan olunur və mükafat təyin edilir. Buna yalnız dini baxımdan yanaşılır. İslam
istiqamətli yazarlar öz yazdıqlarında bu mövzuya toxunurlar. Ancaq türk dilində
yazan azad yazarların arasında bu cür yarışmalara qatılanlar olmur».
Təranə Məhərrəmova