Qısa ömrün əbədi sevgisi
"Böyük şairlərin yaşı
olmur, onların yaşı əsrlərlə ölçülür. Mikayıl Müşfiq təkcə Azərbaycan
dünyasının şairi deyil, o, bütün türk dünyasının, insaniyyətin şairidir. Nə
qədər ədəbiyyat, nə qədər poeziya varsa. Müşfiqin şerləri də yaşayacaq».
Görkəmli şair Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edildiyi gündə haqqında
səslənən bu fikirlər nakam şairin ədəbiyyat aləmində yüksəldiyi ucalıqdan xəbər
verir. Akademik, ədəbiyyatşünas alim Rafael Hüseynovun dediyi kimi: "Ən böyük
yazıçının doğulduğu gün həmin xalqın ədəbiyyatının ad günüdür. İyunun 5-də
böyük Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiq doğulub. Onun 110 yaşı tamam olur. İyunun
4-də isə Müşfiq həbs edilib”.
On illik poetik fəaliyyət
Mikayıl Müşfiqin həyat yoluna nəzər
salanda, istedadlı olduğu qədər də nakam bir ömrün hekayəti ilə üz-üzə
qalırsan. M.Müşfiq Bakının Xızı kəndində ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. Hələ
ayyarımlıq olarkən anasını, 6 yaşında isə atasını itirən gələcək şair bacı və
qardaşları ilə birlikdə yetim qalıb, yaxın qohumlarının himayəsində böyüyüb.
Onun atası Mirzə Qədir İsmayılzadə "Səadət” məktəbində müəllim işləməklə yanaşı,
"Vüsaqi” təxəllüsü ilə şerlər yazırdı. Görkəmli bəstəkar M.Maqomayev "Şah
İsmayıl” operasını Mirzə Qədirin eyni adlı poeması əsasında yazmışdı.
M.Müşfiq nənəsi Qızqayıtın tərbiyəsi
altında böyüyüb. O, çoxlu nağıl, əfsanə, xalq şerləri və mahnıları, bayatı və
laylaları əzbər bilirdi. İbtidai təhsilini inqilabdan əvvəl rus-tatar
məktəbində alan Müşfiq sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun
dil və ədəbiyyat fakültəsində davam etdirib.Əmək fəaliyyətinə pedaqoq
kimi başlayan gənc şair 7 il Bakının orta məktəblərində müəllimlik edib. Poetik
yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc İşçi” qəzetində çap etdirdiyi "Bir gün” şeri
ilə başlayan gənc şair müntəzəm olaraq dövri mətbuatda çıxış edir və eyni
zamanda, bədii tərcümə ilə də ciddi şəkildə məşğul olur. A.S.Puşkinin
"Qaraçılar” (Ş.Abbasovla birlikdə) və M.Y.Lermontovun "Demon” poemalarını
(R.Rza ilə birlikdə), Xəyyamın bir çox rübailərini, T.Şevçenkonun şerlərini və
başqa şairlərin irsindən nümunələri tərcümə edən Mikayıl Müşviq M.F.Axundovun
A.S.Puşkinin ölümünə yazdığı məşhur "Şərq poeması”nı da Azərbaycan dilinə
çevirir.
M.Müşfiq həbs edilməmişdən əvvəl
"Çağlayan” şerlər toplusunu tərtib edib nəşriyyata verir. Topluya şair son
illərdəki şeirləri ilə birlikdə bundan əvvəl yaratmış olduğu ən yaxşı poetik
əsərlərini də daxil etmişdi. "Çağlayan” bir növ onun on illik poetik fəaliyyətinin
yekun kitabı olacaqdı ki, 1937-ci ildə şair "xalq düşməni” damğası ilə həbs
edilir. 1938-ci il yanvarın 6-da qısaca çəkən məhkəmə iclasında haqqında
çıxarılmış ölüm hökmü elə həmin gün icra olunur.
Həmin il iyun ayının
3-dən 4-ə keçən gecə təkcə Mikayıl Müşfiq deyil, Hüseyn Cavid və o dövrün bir
çox görkəmli yazıçıları, ədibləri, şairləri həbs edilir. Bir çox Azərbaycan
şairləri sovet dövlətinin apardığı siyasətin və bütövlükdə "xalqın düşməni”
kimi təqdim olunur. Bütün varlığı ilə xalqının olan Müşfiq də həmin «xalq
düşmənləri»ndən biri idi. Akademik R.Hüseynovun fikirləri: "Əslində həmin gün
bir şair və insan kimi onun həyatının son anı idi. Düz 19 il Mikayıl Müşfiqin
adı Azərbaycan insanı üçün qapalı qaldı. Adı, əsərləri yasaq oldu, Müşfiqin üzərində
"xalq düşməni” damğası qaldı. Ona görə də bu gün Müşfiqin işıq üzü görən hər
bir kitabı, onun haqqında danışılan hər bir söz, sözlərinə bəstələnən hər nəğmə
bu böyük şairin Azərbaycan xalqına qayıdışı deməkdir”.
Elə
rəvan, gözəl, mənalı oxuyardı ki...
Mikayıl Müşfiqlə həm
yaxın dost, həm də qonşu olan yazıçı-dramaturq
Sabit Rəhmanın xatirələri maraqlı olduğu qədər də təsirlidir: "Mikayıl Müşfiqlə biz həm yaxın dost idik, həm də qonşu. Mən dağlı
məhəlləsində yaşadığım müddətdə demək olar ki, hər gün onunla görüşürdüm.
Otağım yolunun üstündə idi. Müşfiq hər səhər qardaşıgildən çıxanda mənim
pəncərəmin qabağından keçib gedirdi və təbii ki, pəncərədən otağıma baxmamış
olmurdu. Otağımın böyük, barmaqlıqsız bir pəncərəsi vardı, yaz-qış onu həyətdən
hərlənib gəlməyə tənbəllik eləyən dostlarım qapı əvəzinə işlədirdilər. Müşfiq
də pəncərədən otağıma adlayırdı və biz çox vaxt bir yerdə səhər yeməyi
yeyərdik. Müşfiq qardaşıgildə yalnız gecələyərdi.
Mənim
dünəndən qalma boyat, yavan çörəyim və dişləmə çayım ona halva kimi şirin
gəlirdi. Qarşılıqlı atmacalarla yeyib-içərdik. Xeyli danışıb-güldükdən sonra
Müşfiq əlini cibinə atıb ortadan bükdüyü bir kağızı çıxarardı.Köhnə
əlifba ilə gözəl, xırda xətti vardı. Titrək, həyəcanlı səslə şeirini oxuyardı.
Əslində əlində tutduğu kağız yalnız ehtiyat üçün idi. Müşfiq əsərlərini əzbər
bilərdi və mətnə baxmadan oxuyardı, elə də rəvan, gözəl, mənalı oxuyardı ki,
dinləyicini özünə valeh edərdi.O vaxt Müşfiqin 23-24 yaşı olardı (məndən
bir yaş böyük idi). Özü danışardı ki, şer yazmağa lap kiçik yaşlarından
başlamışdır. Yetim böyüməsinə, küçələrdə iris, tum satmaqla dolanmasına
baxmayaraq, şer oxumağa və yazmağa da imkan tapırmış.O vaxtlar "Eynim”
markalı iris vardı. Müşfiq danışardı ki, bu irisdən satanda tində dayanıb bu
cür səsləyirmiş: "Eynim” iris eynim a, alan yoxdur, neynim a!..”.
Sabit
Rəhmanın xatirələrində Mikayıl Müşfiqin Dilbərlə bağlı sevgisi də yer alıb:
"Bizim tez-tez görüşdüyümüz illər, Mikayıl hələ çox sevdiyi Dilbərini
tapmamışdı. Sevgi dəryasında üzür, ancaq hara üzdüyünü, necə üzdüyünü bilmirdi.
Rast gəldiyi, tanış olduğu gənc gözəl bir qıza platonik məhəbbət bağlayırdı.
Onun xəbəri olmadan həyəcan keçirirdi. "Hicran atəşinə” yanırdı və bu proses
mütləq yeni lirik şerlərin meydana çıxması ilə bitirdi. Ürəyində adi, bayağı
hisslərə yer yox idi, qadına şəhvət gözü ilə baxanlara nifrət edərdi. Yüksək
romantik bir sevgi ilə yanıb yaxılırdı. Redaksiyalardan birində makinaçı
işləyən bir qıza "könlünü vermişdi”. "Gündə bir şeir” adı ilə qıza otuza qədər
şeir yazdı. Hər gün səhər bu silsilədən yazdığı yeni şeiri dostlarından birinə
oxuyar, sonra aparıb qızın özünə verərdi. Vəssalam. Ayrı heç bir təşəbbüs
göstərməzdi. Qızla yaxından tanış olmağa, onunla gəzməyə çıxmağa heç bir cəhd
göstərməzdi. Mən ona deyərdim ki, bu sevgi deyil, sevgi şeri yazmaq üçün
bəhanədir.
Təəssüflər
ki, "Gündə bir şer" başlığı ilə yazılan o əsərlərin heç biri çap
olunmadı. Harda isə itib-batdı. İzi tapılmadı”.
"Yeni günün şairi”
Akademik Rafael Hüseynov
Mikayıl Müşfiqi "Yeni günün şairi” adlandırır: «O, yeni dövrün ritmini
tutmuşdu. Yeni dövrün, sosialist həyatının ayrı-ayrı nailiyyətlərini də
tərənnüm edirdi. Bəzən deyirdilər ki, o, Stalin haqqında da şeir yazıb, niyə
onu həbs elədilər? Müşfiqi ona görə məhv eləmədilər ki, o hansısa sovet
dövründən şeir yazmırdı və ya yeni həyatı tərənnüm etmirdi. Onu düşüncəsinin
tərzinə, millətin ruhunu ifadə elədiyinə görə məhv elədilər. Müşfiqlər
qalsaydı, onlar Azərbaycan ədəbiyyatından, ziyalılığından qoparılmasaydı,
bugünkü Azərbaycan tamam başqa Azərbaycan olardı. Bugünkü Azərbaycan indikindən
daha yüksək, qat-qat mənəvi zəngin Azərbaycan olardı”. Akademik Mikayıl Müşfiqi
sevgi şairi adlandırır: "Müşfiq kimi insanların yaratdıqları yalnız oxumaq,
zövq almaq üçün deyil, millətin keçmişi, indisi və gələcəyi haqqında düşünmək
üçün bir fürsətdir. Ona görə də bu kitab Müşfiqin həyata yenidən qayıdışıdır.
Müşfiq həyatı sevən bir insandır. Onun yalnız məhəbbətdən yazdığı şerlər
sevgiyə aid deyil. O ümumiyyətlə, nədən yazırdısa-yazsın, orada sevgi, məhəbbət
vardı. Daşdan, torpaqdan, güldən-çiçəkdən nə yazıbsa, içərisi məhəbbətlə dolu
idi. Həyata, insana, bütövlükdə kainata məhəbbətlə dolu idi. Təsadüfi deyildi
ki, Müşfiq «Mən gündən-günə gözəlləşən, işıqlı dünyadan necə əl çəkim» -
deyirdi. O, həyatdan əl çəkmək istəmirdi. O, bu dünyada yaşamaq, yaratmaq
istəyirdi. Heyf ki, onu məhv etdilər, bu dünyadan qopardılar».
R.Hüseynov Müşfiqi,
həmçinin istedadlı tərcüməçi kimi dəyərləndirir: "Müşfiq Azərbaycan dilindən
başqa rus və fars dillərini də yaxşı bilirdi. O, Ömər Xəyyamın şerlərini Azərbaycan
dilinə tərcümə edirdi. Sonradan Müşfiqin tərcümə etdiyi təxminən 500 rübai
əlyazma halında əldə edilərək nəşr olundu. Onları oxuyanda görürsən ki, Müşfiq
sanki həmin şerləri Xəyyam Azərbaycan dilində yazmış kimi səsləndirib. Müşfiq
təkcə Azərbaycan dilində danışmırdı, o, zamanında bir çox Qərb və Şərq
şairlərini Azərbaycan dilinə çevirmişdi. Onun öz əsərləri də bir sıra dillərə
tərcümə olunub. Düşünürəm ki, Müşfiqin danışdığı dillərin sayı artdıqca, onun
əsərləri dünyanın müxtəlif ölkələrinə yayıldıqca, o, bir şair kimi dünya
tərəfindən də daha yaxşı tanınacaq, onun böyüklüyü bəlkə Azərbaycan üçün də
daha artıq görünəcək».
Ədəbiyyatşünas alim Mikayıl Müşfiqin qısa – cəmi
29 il yaşamasını təəssüflə dilə gətirir: "Böyük yaradıcıları düşünərkən yalnız
onların yaratdıqları haqqında deyil, onların yaratmağa macal tapmadıqları
haqqında da istər-istəməz fikrə dalırsan. Müşfiq nə yaradıbsa, Azərbaycan
xalqına hansı yadigarları qoyubsa, bu 29 ilin içərisində yazdıqlarıdır. Heyf
ki, bu gün Müşfiqdən qalan yadigarlar onun qısa ömrü içərisində
yaratdıqlarıdır. Onların hamısı Azərbaycan ədəbiyyatının çox qiymətli
parçalarıdır. Azərbaycan xalqı var olduqca, Müşfiq yaşayacaq. Müşfiqdən 100 il
əvvəl də şairlər yeni-yeni sözlər qoşublar, Müşfiqdən min il, on min il sonra
da yeni-yeni sözlər qoşacaqlar. Yeni şairlər yaranacaq, yeni-yeni əsərlər üzə
çıxacaq. Amma Müşfiqdən əvvəlki və sonrakı bütün Azərbaycan poeziyasında
Müşfiqin yeri həmişə ən ucalarda olacaq”.
Mikayıl Müşfiq Nargin
adasında güllələnərək cəsədi Xəzər dənizinə atılıb. Nakam şairin qəbri
olmadığından onun öldürüldüyü ərazidən götürülən bir ovuc torpaq rəmzi olaraq
xatirə muzeyində qorunur. Mikayıl Müşfiqin xatirəsini
əbədiləşdirmək üçün Bakıda büstü qoyulub, məktəbə, küçəyə və meydana adı
verilib. Şairin əsərləri Azərbaycan poeziya xəzinəsinin inciləri sırasındadır.
Şerləri, sözlərinə yazılan mahnılar həmişə
dillərdə dolaşır. Şairin ölməzliyi də budur...
Təranə Məhərrəmova