Bəzən tarixi hadisələrin mahiyyətini isti-isti
bədii-estetik süzgəcdən keçirib yaddaqalan əsər yaratmaq çətin olsa da, bu
günlər baş verməsinin iyirmi doqquzuncu ildönümünü qeyd etdiyimiz 20 Yanvar
faciəsininə Azərbaycanın təsviri sənət ustaları
elə zamanında biganə qalmayıblar.
Həmin hadisəyə bu günə kimi davam edən bədii münasibət sonda bu mövzuda təsviri
və tətbiqi sənətin müxtəlif sahələrini əhatə edən çoxsaylı əsərlərin
yaranmasını şərtləndirmişdir. Ötən əsrin səksəninci illərində mübarizlik
iradəsini mitinqlərdən başlayıb 1990-cı ilin yanvardakı qanlı hadisələrdə ifadə
edən, daha sonra torpaqlarımızın müdafiəsinə qalxan xalqımızın mübarizəsinə - Qarabağ
probleminə sənətkarlarımızın bədii münasibəti heç şübhəsiz ilk növbədə onların
yaşadıqları dövrün aynası olmaq istəyindən irəli gəlmişdir. Belə ki, hadisələrin bilavasitə iştirakçısı olan,
torpaq uğrunda gedən ölüm-dirim mübarizəsinə şahidlik edən sənətkarların rəngə
və cizgiyə, eləcə də daşa, mərmərə və tunca köçürdüklərində başqalarında baş
verənlərə inam yaradacaq
bədii-mənəvi güc daha etibarlı
olur...
Əslində, ermənilərin torpaq iddiasından qaynaqlanan
və "Dənizdən-dənizə” kimi sərsəm planın tərkib hissəsi olan Qarabağ mövzusunun
bədii görkəm almasının tarixi hələ XX əsrin əvvəllərindən başlanır. O vaxt
İrəvan xanlığındakı dədə-baba torpaqlarından didərgin salınmış soydaşlarımızın
Naxçıvana pənah aparmalarına görkəmli fırça ustası Bəhruz bəy Kəngərli
(1892-1922) şahidlik etmişdi. Qaçqınlara imkanı çərçivəsində maddi qayğı göstərən gənc rəssam baş
verənlərin tarixi-bədii sənədə çevrilməsi istiqamətində əvəzsiz bir iş görmüş,
ağır vəziyyətdə olmuş insanların taleyinə həsr olunmuş "Qaçqınlar” adlı rəsmlər silsiləsi
yaratmışdı.
Qanlı-qadalı faciələrimizə B.Kəngərli tərəfindən XX
əsrin əvvəllərində tutulan "bədii güzgü”nün
davamı elə həmin əsrin sonlarında oldu. Qorbaçovun "yenidənqurma”
ideyasının iflasa uğradığı günləri "20 Yanvar”
kimi ağır faciə ilə yaşayan Azərbaycan xalqının tuş gəldiyi təzadlı
yaşantılar elə o vaxtlar rəssam və heykəltəraşlar tərəfindən yaddaqalan bədii əsərlərə
çevrilməyə başlandı. Bu mənada bu gün
Bakıda və bölgələrdə ucaldılan abidələri, muzey və qalereyaların ekspozisiyalarını
bəzəyən rəngkarlıq, qrafika və heykəltəraşlıq əsərlərini 20 Yanvar faciəsinin
dəhşətlərini özündə yaşadan, gələcək nəsillərin öz tarixinə bələdçiliyinə kömək
edəcək çox qiymətli qaynaq hesab etmək olar. Onların sırasında Əyyub Hüseynov,
Kamil Nəcəfzadə, Sara Manafova, Eyyub Məmmədov, Rasim Babayev, Nazim Rəhmanov,
Vaqif Ucatay, İlham Ənvəroğlu, Tünzalə Məmmədzadə, Eyzam Şıxəliyev, Nəvai Metin,
İlqar Əkbərov (rəngkarlıq), Arif Hüseynov, Fəxrəddin Məmmədvəliyev, Həşim
Elçiyev, Kirman Abdin, Etibar Aslanov, Arif Həsənov, Qafar Sarıvəlli, İsmayıl
Əvəzov (qrafika), Fuad Salayev, Səid Rüstəm, Arif Qazıyev, Fəxrəddin Əliyev,
Cavanşir Dadaşov, Azad Əliyev, İbrahim Həsənov, Sahib Quliyev (heykəltəraşlıq) və Adil Şıxəliyev, Rauf
Əbdülhüseynoğlu, Fəxrəddin Əliyevin (dekorativ-tətbiqi sənət) yaratdıqları
əsərlərin yüksək bədii-estetik dəyərə malik olduqlarını vurğulamaq lazımdır.
Əlavə etmək lazımdır ki, Qarabağ mövzusu Rusiya
Federasiyasında yaşayan Qüdrət Qurbanov, Rəhman Şıxəliyev və Əsgər Məmmədovun,
təhsil sonrası taleyini Belorus Respublikası ilə bağlayan Kamil Kamalın,
Almaniyada çalışan Əşrəf Heybətovun və Türkiyədə çalışan çoxsaylı azərbaycanlı
rəssamların da son illər yaradıcılığında davamlı yer tutmaqdadır...
Əməkdar incəsənət
xadimi Əyyub Hüseynovun (1916-1998) "Bakıda 20 Yanvar faciəsi” tablosu isə xalqımızın tuş gəldiyi bəlaların
təsviri sənətdə əksi baxımından duyulası əhəmiyyət kəsb edir. Etiraf edək ki,
bu çoxfiqurlu kompozisiya Azərbaycan təsviri sənətində həmin mövzuda yaradılmış
ən yaxşı əsərlərdən sayılır. Rəssam şəhərin gecə mənzərəsi fonunda baş vermiş
faciənin dəhşətlərini rənglərin təzadı ilə, cəlbedici və təsirli tutumda ifadə
etməyə nail olmuşdur.
Tanınmış fırça
ustası Sara Manafovanın (1932-2007) çəkdiyi "Qara güllər” əsərində isə faciəyə
rəmzi-düşündürücü münasibətin ifadəsini görmək mümkündür. Onun bəyaz stulun
üzərində görüntüyə gətirdiyi bir-neçə qara gül şəhidlərin ruhuna ucalan ağı
kimi qəbul olunur.
Əməkdar
incəsənət xadimi Eyyub Məmmədov (1921-1994) isə şahidi olduğu qanlı olaylara
bədii münasibətini "Qanlı şənbə günü”, "Komendant saatı” və "Hədəf”
tablolarından ibarət "Yanvar hadisələri” adlı triptixində ifadə etmişdir.
Xalq rəssamı Kamil Nəcəfzadənin (1929-2011) "20
Yanvar” rəngkarlıq tablosunu bu mövzuda çəkilmiş ən tutumlu əsər saymaq olar.
Etiraf edək ki, tanınmış fırça ustası yaratdığı maraqlı kompozisiyanın
sayəsində həm faciənin baiskarlarını, həm də Azərbaycan xalqının bu
səbəbkarlara yönəli sonsuz nifrətini göstərə bilmişdir. Qana bələnmiş
şəhidlərin meyitləri üzərində təqdim olunan Bakının qış səhəri kifayət qədər
təzadlı durumdadır. Belə ki, onun sol yuxarı hissəsini qarğa-quzğunla
əhatələnmiş, Bakıya qoşun yeridilməsi əmrini vermiş ölkə rəhbəri M.Qorbaçov, sağ yuxarı tərəfində
isə o dövrdə baiskarları öz müraciəti ilə ittiham etməkdən çəkinməyən bütün
Qafqazın şeyxülislamı Allahşükür Paşazadə təsvir olunmuşdur... Onun digər
əsərində isə faciənin baiskarı ayrıca qınaq obyektinə çevrilmişdir. Əsər üçün kifayət
qədər obrazlı həll tapan rəssam, qan fonunda təqdim olunan M.Qorbaçovun
portretini insan kəllələrindən, xalq
ittihamının göstəricisi olan kəndiri isə insan sümüklərindən və kəllədən
"hörməklə”, kompozisiyanın təsirliliyinə nail olmuşdur...
Rəngkar Eyzam Şıxəliyevin "Faciə” əsərində də
Yanvar gecəsinin ağrıları yaddaqalan bədii həllini tapmışdır. Dinc əhaliyə
yönəldilmiş yağı süngüləri altında qalaqlanan çoxsaylı şəhid cəsədləri yaşanan
gecənin dəhşətlərini bütün reallığı ilə əks etdirir. İstedadlı rəngkar İlham
Ənvəroğlunun "Xeyir və Şər” əsərində isə qanlı gecəyə bədii-fəlsəfi tutum
verilməklə, həm də kompozisiyanın düşündürücülüyünə nail olunmuşdur.
İlqar Əkbərovun "Şəhidlər” tablosunu da
qərənfilləri "ağladan” həmin müdhiş gecənin acı nəticələrinə həsr olunmuş
yaddaqalan əsərlərdən saymaq olar. Qaralmış torpaq üzərində görüntüyə
gətirilmiş çiyni tabutlu insan axınının buludlu səma fonunda təsviri kifayət
qədər cəlbedici görünür. Əllər üzərində ucalan qırmızı örtüklü tabutların
əsərin dominantı kimi təqdimatı çox təsirlidir.
Tünzalə Məmmədzadənin ipək üzərində çəkdiyi
"Fəryad” əsərində bir-neçə butanın ifadəli forması ilə faciənin yaşantıları
rəmzi həllini tapmışdır. Kompozisiyanın ağ-qara koloriti də mövzunun açımını
əyaniləşdirməkdə inandırıcı vasitədir, desək, yanılmarıq.
Gənc rəssam İsmayıl Əvəzovun yığcam detallı "Bakı
faciəsi” adlı qrafik lövhəsində qaranlıq gecədə insanları haraylayan qanlı
əllərin tamaşaçıda yaradığı bədii-psixoloji təsir çox güclüdür, desək,
yanılmarıq. Plakat ustası Kirman Abdinin
yaradıcılığında 20 Yanvar mövzusu geniş yer tutur. Bir neçə il bundan əvvəl o,
həmin əsərlərini metronun "20 Yanvar” stansiyasının içərisində sərgi şəklində
ictimaiyyətə təqdim etmişdi. Həmin ekspozisiyasının yaddaqalan təsiri bu gün də
xatırlanmaqdadır. Arif Həsənov və Etibar Aslanovun kompüter qrafikası
nümunələrində də 20 Yanvar faciəsinə rənglərin və cizgilərin vəhdətindən
yaranan münasibət yaddaqalandır.
Tətbiqi
sənət ustalarından Fəxrəddin Əliyevin iriölçülü "20 yanvar” xalçası, Adil Şıxəliyevin
"Qara Yanvar” qobeleni, Rauf Əbdülhüseynoğlunun "Faciə” keçəsi haqqında söz
açdığımız mövzunun dekorativ-şərti ifadəsi baxımından diqqət çəkir.
Heykəltəraşlıq sahəsində ilk nümunə elə faciənin
baş verdiyi ildə Gəncə şəhərində yaradılıb. Onun müəllifi tanınmış tişə ustası
Səid Rüstəmdir. Üçhissəli heykəltəraşlıq-memarlıq kompleksində süjetli relyef
və yazıların sintezi ilə baş vermiş qanlı hadisənin ittihamedici obrazlı-şərti
həlli tapılmışdır. Bakının Keşlə qəsəbəsində şəhidlərin xatirəsinə ucaldılan
abidədə də (müəllifi İbrahim Həsənov) xalqımıza xas mübarizlik ruhu qabarıq və
yaddaqalan monumental biçimdə öz həllini tapmışdır.
Faciədə həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış
ümumiləşdirilmiş abidə isə paytaxtın "20
Yanvar” meydanında yerləşir. Bu çoxfiqurlu tunc kompozisiyanın müəllifləri Azad
Əliyev və Cavanşir Dadaşovdur. Əməkdar rəssam Arif Qazıyevin "Fəryad” və "Şəhid
anası”, xalq rəssamı Fuad Salayevin "Qıl körpüsü”, Məmməd Rəşidovun "Daşın göz
yaşları” və s. heykəltəraşlıq nümunələrində də faciəyə tutulan plastik güzgü
cəlbedici və yaddaqalandır.
Azərbaycan təsviri sənətinin müasir mərhələsinin
inkişafına öz yaradıcılıqları ilə xidmət edən sənətkarlarımızın müxtəlif nəsillərinin üzərinə əlavə yaradıcı
və mənəvi bir yük düşüb. Bu da onların yaşadıqları zamanın, tuş gəldikləri
hadisələrin bədii salnaməsini yaratmaqla, onu bədii-tarixi sənədə çevirib
gələcək nəsillərə ötürməkdir. Bu mənada yuxarıda haqqında söz açdığımız bədii
nümunələr xalqımızın torpaq uğrunda mübarizliyini və əzmkarlığını nümayiş
etdirən, gələcək nəsillərimizin əlində düşmənə qarşı amansız silaha çevrilən
sənət əsərləridir...
Bakı 24°C
