Qəhrəmanlığı dünyanın müharibə tarixinə düşən Şeyx
"Şeyx Şamilin ölkəsinin
azadlığı uğrunda apardığı mübarizə dünya azadlıq mübarizələrinin ən
möhtəşəmlərindəndir. Kiçik bir qəbilə başçısının bir ovuc mücahidlə 125
milyonluq dövləti 25 il çaşbaş salması yalnız təpədən-dırnağa vətən, millət
sevgisi ilə çuğlaşa bilən bir igidə mənsub ola bilər. Şamil Qumuq mənşəli bir
Türkdür. Vətəninin, millətinin xoşbəxtliyi uğrunda hər cür əzaba qatlaşan,
qəhrəman bir Türk oğlu!
Adını dəyişməsəydilər...
Kiçik bir aulda dünyaya göz acan bir körpə illər sonra dünyada qəhrəman
kimi tanındı. 1797-ci ildə Dağıstanın Gümri aulunda dəmirçi Danqu Məhəmmədin
ailəsində bir oğlan uşağı dünyaya göz açdı. Körpənin anası avar bəyi Pirbudağın
qızı Bəhi Məsad idi. Ailə uşağın adını Əli qoydu. Bir necə il keçdi. Əlinin
tez-tez xəstələnməsi valideynlərini çox narahat edirdi. O zaman dağlı
xalqlarının inamına görə, belə olanda uşağın adını dəyişmək lazım idi. Ona görə
də, valideynləri Əlinin adını dəyişib Şamil qoydular. Günlər keçir, Şamilin
vəziyyəti yaxşılaşır. Yaşına uyğun olmayan qeyri-adi gücə və cəsarətə malik
olan Şamil günün çox hissəsini qılınc oynadır, at çapır. Təbiətən çox məğrur
olan Bəhi Məsad xanım oğlunu cəsarətli, igid, qorxmaz, tərbiyəli və təhsilli
görmək istəyirdi. Bu istəklə onu ilk olaraq Adil Məhəmməd Qazinin yanına aparır
və oğlunun təhsili ilə məşğul olmasını xahiş edir. Sonra daha ciddi təhsilə
malik olmaq üçün Şamil 12 yaşından 20
yaşına kimi Camaləddin Qaziqumlunun yanında təhsilini davam etdirir. O, burada
qrammatika, məntiq və ərəb dilini mükəmməl öyrənməklə yanaşı, ali fəlsəfə və
hüquq elminin sirlərinə də bələd olur. Dərsləri və döyüş məşqləri ilə müntəzəm
məşğul olan gənc Şamili narahat edən yeganə bir məsələ atasının həddən ziya
içkiyə meylli olması idi. O, bir gün atasının qarşısında şərt qoyur: "Əgər bir
də onu sərxoş görsə, özünü öldürəcək”. Oğlunun inadkarlığını bilən ata onu itirmək
qorxusunu anlayaraq, çətin də olsa içkidən uzaqlaşmalı olur.
Gənc Şamil igidliyi, tərbiyəsi və təhsili ilə aulda hamının
sevimlisinə çevrilir. 1832-ci ildə baron Rozen tərəfindən Gümrinin mühasirəsi zamanı
Qazi Məhəmməd şəhid olur. Bundan sonra əhli məşvərət və məsləhət edib, Şeyx
Şamili özlərinə imam seçirlər.
Övladlarını da azadlıq,
müstəqillik ruhunda böyütdü
Yüksək təşkilatçılıq bacarığı və iradəsi sayəsində Şeyx Şamil
dağlıları birləşdirərək, yerli feodalları özünə tabe edə bildi. O, buna iş
başına keçəndən sonra ilk olaraq camaatın xeyir və mənfəəti üçün mükəmməl
islahatlar aparmaqla, adil qanunlar verməklə müvəffəq oldu. Xalqının
dərd-sərini bilmək üçün hər kəsin onunla sərbəst görüşmək və şikayətini çatdırmaq
üçün imkan yaratdı. Bununla da sərbəstlik içində böyüyüb heç bir halda ram
olunmağı sevməyən dağıstanlıları əmrinə itaət etdirə bildi. Bunun da
nəticəsində Rusiya kimi bir dövlətə qarşı hürriyyət və istiqlal uğrunda 25 il
müqavimət göstərməyi bacardı.
Şəxsi igidlik və sərkərdəlik
bacarığı ilə böyük şöhrət qazanan Şeyx Şamil onu sevən və ona dəstək olan
xalqına arxalanaraq, hərbi-teokratik dövlət yaratdı. İmamlıqda dünyəvi və dini
hakimiyyət Şeyx Şamilə məxsus idi. Beləliklə, 1843-cü ildən, 1859-cu ilə qədər
Dağıstan və Çeçenistanda rus ordusu üzərində ardıcıl qələbələr qazanan Şeyx Şamilin
uğuru rusları ciddi düşünməyə və narahat etməyə vadar etdi. Çar qoşunları
üzərində bir necə dəfə qələbə qazanan Şeyx Şamilin 1839-cu ildə Ahulgo təpəsində
3.000 müridi ilə general Qrabbenin komandanlığı altındakı 10.000-dən çox
təchizatlı rus ordusunun mühasirəsinə 80 gün müqavimət göstərməsi dünya müharibə
tarixinə düşmüşdür. Tədqiqat əsərlərində göstərilir ki, Şeyx Şamil beş dəfə
evlənib. Bu izdivaclardan onun altı oğlu, beş qızı olub. Övladlarını da
azadlıq, müstəqillik ruhunda böyüdən, tərbiyə edən Şeyx Şamilin oğlanları da
igidlik, sərkərdəlik baxımından heç də atalarından geri qalmayıblar. Onlar
döyüşlərdə daima ön cərgədə vuruşublar.
Bizdən fərqli olaraq, zaman
ədalətli oldu
1843-cü ildə çar I Nikolay Dağıstanın ümid qapısı olan Darğu
qalasının alınması əmrini verdi. Bu əmri yerinə yetirmək Qafqaz canişini
Voronsov Daşqova həvalə edildi. Böyük qanlar bahasına Darğunu alan Voronsov
Daşqov sonda anladı ki, qalanın zəbtindən bir fayda hasil olmayacaq, Dağıstana,
Çeçenistana hökm etmək mümkünsüzdür. Bunu bir daha dərk edən rus ordusu
həmişəki kimi yenə də xəyanətə əl atdı. Müsəlmanların, ələlxüsus da naiblərin
arasında nifaq salaraq, onları xeyli zəiflətdi. Bir necə naib Hacı Murada
qoşularaq, yenidən rusların tərəfinə keçdi. Fürsəti fota verməyən rus ordusu 1859-cu
ilin avqustunda general Baryatinskinin rəhbərliyi altında 360 minlik ordu ilə
hücuma keçdi. Rus ordusu yenə də xəyanət nəticəsində ilk olaraq Şeyx Şamilin
ordusunun su mənbəyini məhv etdi. Çox çətin və amansız döyüşdə sonra avqustun
26-da Şeyx Şamil 400 müridlə Qunub aulunda mühasirəyə alınaraq tutuldu və
ailəsi, 40 nəfər yaxını ilə Peterburuqa - II Aleksandrın sarayına gətirildi.
Yazılan tədqiqat əsərlərindən və xatirələrdən belə aydın olur ki, nisbətən
alicənab olan II Aleksandır sarayında Şeyx Şamili və ailəsini hörmətlə
qarşılayaraq "sizi süfrəmin qonağı etməklə böyük bir şərəf duyuram” deyir. Bu
zaman Şeyx Şamilin də çardan bir istəyi olur: "Xahiş edirəm, əmr verin ki,
kitablarımı və qılıncımı əlimdən almasınlar”.
Mütaliəni çox sevən Şeyx Şamil əslində bu uğurlarına təkcə qılıncının
gücünə deyil, həm də bilik və güclü zəkasının sayəsində də nail olmuşdur.
Deyilənlərə görə, zəngin kitabxanası olan Şeyx Şamil gərgin döyüşlərdən sonra
gününün çox hissəsini bu kitabxanada keçirərmiş. Dəfələrlə köç edən Şeyx
Şamilin ilk olaraq daşıdığı xəzinə kitabları olub. Hətta Kalyqada əsirlikdə
olan zaman Mirzə Kazım bəylə görüşərkən,
mütaliə etmək üçün ondan maraqlı kitablar göndərməsini xahiş edir.
Çox təəssüflər ki, sovet
dövründə bəzi ruspərəst alimlərimiz belə bir igid sərgərdəni "millətçi
hərəkatın nümayəndəsi, türk sultanının maraqlarına xidmət edən çəsus” kimi
təqdim ediblər. Amma Şeyx Şamili "mütərəqqi və demokratik lider, azadlıq
fenomeni” kimi təqdim edənlərdə olub. Doğrudur, bu, onlara həyatı bahasına başa
gəldi. Görkəmli akademik Heydər Hüseynov əsərində onu belə təqdim etdiyi üçün
Azərbaycan KP MK-i SSRİ Nazirlər Soveti qarşısında məsələ qaldırır: "Heydər
Hüseynov Azərbaycan KP sıralarından xaric edilsin, Stalin mükafatından məhrum
edilsin və Akademiyadan işdən çıxarılsın”.
Bizdən fərqli olaraq, zaman ədalətli oldu. Bizə ən yaxın olan Şeyx
Şamil kimi bir insan və qəhrəmanı yaddan çıxardığımız halda, zaman onu yaşatdı.
Yaşatdı ki, gələcək nəsillər də vətənini, millətini, torpağını onun kimi
sevsin, qorusun, azadlığına, müstəqilliyinə onun kimi sahib çıxsın...
Ömrünün son on ilini Kaluqada əsirlikdə olan Şeyx Şamil Sultan
Əbdüləzizin köməyi ilə rus çarından icazə alaraq (çar Şeyx Şamilə oğlu Qazi
Məhəmmədi girov saxlamaq şərtilə icazə verir) Həccə ziyarətə gedir. Müqəddəs
ocaqda Şeyx Şamili çox böyük sayğı ilə qəbul edirlər və ziyarətinə şərait
yaradırlar. Lakin Şeyx Şamil ziyarətini tam başa vura bilmir. 1871-ci ilin mart
ayında Mədinə şəhərində vəfat edir. Amma əsirlərdir ki, xalqına, millətinə,
torpağına olan sevgisi, sayğısı onu daima yaşadır və yaşadacaq.
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist