Qəhrəmanlarımızın mənəvi yaralarına necə məlhəm olaq?
"Düşmənə qalib gəlibsənsə, travmanı da məğlub edə biləcək qədər güclüsən”
"Gözümün
önündə yoldaşlarımı itirmişəm. 15 dəqiqə öncə deyib güldüyüm dostlarım döyüşdə
şəhid oldular. Bunun təsiri, sadəcə, kədərdir. Bilirəm ki, onlar indi ən uca
zirvə olan şəhidlik zirvəsinə ucalıblar, amma yenə də insana təsir edir”.
"Bu gün
oturub yemək yeyəndə, "mənim toyuma gələrsən” deyən döyüş yoldaşının səhəri gün
ayaqlarından tutub nəşini çıxarmağı unutmaqmı olar? Həmin vaxt telefonu zəng
çaldı, evdən zəng gəlirdi. O an adam nə edəcəyini, bilmir. İçəridən mənəvi
sınmaq gəlir. Müharibənin ağır qanunları var. Amma işığı sifətinə salıb,
qoruyucu jileti çıxarıb güllənin hardan dəydiyinə baxmaq, donuzlar ağız atmasın
deyə nəşini zirzəmiyə qoymaq ağır şeylərdir. Əlində qol olur, bilmirsən
kimindir, deyirsən ki, qoy tapım, nəşi əskik getməsin. Belə şeyləri unuda
bilməyəcəyik”.
Bu
fikirlər Vətən Müharibəsinin iştirakçıları, qazilərimiz Kənan Babayev və Daşqın Əzizova aiddir. Müharibədən
qayıdan qazilər, şəhid ailələri, terror qurbanı olan mülki vətəndaşlar
psixoloji travmalardan əziyyət çəkirlər. Son günlər iki qazımızın intihar
etməsi də vəziyyətin ciddiliyini göz önünə qoyur.
Açılan
silah səsləri, partlayan bombalar, ətrafa od ələyən tanklar və dostlarını
gözlərinin önündə şəhid olduğunu görən əsgərlər... Bəs vətən üçün, bizim üçün
canlarını fəda etməkdən çəkinməyən, düşməni məğlub edən, bizi arzumuza çatdıran
qəhrəmanlarımızı biz necə qoruyaq? Onların mənəvi yaralarına necə məlhəm olaq?
"Flashback”lər, qorxu, narahatlıq, özünütəcrid...
Psixoloq Gülnar Orucova deyir ki, müharibəni görən, yaşayan hər bir insan
üçün psixoloqa ehtiyac duyulur. Bu siyahıya qazilər, əsgərlər, şəhid ailələri,
hətta mülki əhali belə aiddir: "Məlum məsələdir ki, Bərdədə, Gəncədə, Tərtərdə
mülki əhali böyük ziyan gördü. Məsələnin maddi tərəflərini kənara qoyuruq, bunu
dövlət qarşılayacaq. Lakin insanlar çox böyük mənəvi, psixoloji zərərlə
qarşılaşdı. Müharibədə iştirak edən insanlar müharibədən sonra post-travmatik
stress yaşaya bilərlər. Post-travmatik stress pozuntusu (PTSP) ağır somatik
travmalar, fiziki təzyiq, başqasının ağır yaralanması və ya ölümünə şahid olma,
yaxınlarının qəfləti ölümü və ya ağır xəstələnməsi xəbəri və s. hallarda yarana
bilər. Pasientlərdə yaşanmış hadisə ilə bağlı arzuolunmaz davamlı xatirələr,
"flashback”lər (hadisələrin sanki gerçəkliklə baş verməsinə bənzəyən parlaq
təəssüratlar), qorxulu yuxugörmələr, travma ilə əlaqəli fəaliyyətdən,
yerlərdən, fikirlərdən aşkar şəkildə çəkinmə, digər insanlardan uzaqlaşma,
özünütəcrid, yuxu problemləri, btez qıcıqlanma və ya ajitasiya, qorxu hissinin
artması, emosiyaların ifadə edilməsində çətinliklər və s. bu kimi hallar
müşahidə olunur. Post-travmatik stress ən çox hərbiçilərdə və təbii fəlakətlərdən
ziyan görən insanlarda rast gəlinir. Müharibə dönəmində çox hiss olunmur. Amma
müharibədən sonrakı aylarda 3-6, bəzən 1 il sonra özünü göstərə bilir. Bu zaman
insanın yuxusu pozulur, halı dəyişir, sıxıntılar yaşayır, həyatının əvvəlki
kimi olmadığını düşünür. Panikaları, qorxuları, narahatlıqları başlayır. Əsir
düşən əsgərlərimiz vətənə gətirilir, bundan sonra onlara xüsusi psixoloq
müayinələri və müalicələri təyin olunmalıdır. Yəni bunlar əsirlikdə düşdükləri
vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif tip işgəncələr görürlər. Bəziləri ölümü belə
gözə alırlar. Gördüyü işgəncələrə görə psixoloji vəziyyətləri dəyişə bilir”.
Psixoloji dəstək olmasa, hansı hallar baş verə
bilər?
Psixoloq
vurğulayır ki, qazilərimizə və əsirlikdən qayıdan əsgərlərimizə psixoloji
dəstək verilməsi mütləqdir. Onun sözlərinə görə, dəstək olmasa, bu insanlarda
depressiyalar, eləcə də intihara cəhdlər ortaya çıxa bilər: "Depressiyanın
müxtəlif növləri var. Bəzi növlərini insan özü aydınlaşdırıb, həll edib, bacara
bilir. Amma bəzi növləri var ki, ancaq mütəxəssislər işləyə bilər. Burada
dostların, ailənin köməyi ola bilməz. Qazilər, hərbçilər, əsirlikdən qayıdan
əsgərlərə psixoloji dəstək mütləqdir. Qazilərin intihar etmələri ilə
rastlaşdıq. Onların travmaları, psixoloji vəziyyətləri normal deyil. Hansısa
orqanını itirən insanın yenidən həyata, cəmiyyətə qarışması çətin mərhələdir.
Yaşadığı faciə ilə barışmağa güclü iradə lazımdır. Güclü iradə olmayanda,
intihara cəhdlər və meyillər yaranır. Nəzərə almaq lazımdır ki, onlar
hərbçidirlər və ölümdən qorxmurlar. Onların gözündə ölüm adiləşir. Bir insan
düşmənlə vuruşursa, ölüm onun üçün heç nədir. Onlar üçün əziyyətlə barışmamaq
acizlik demək deyil. Sadəcə özünü o qədər yüksəkdə görür ki, onunla barışmır və
ölümü seçir. Biz onların iradəsini gücləndirməli, mübarizə əzmini yaratmalıyıq
ki, sən düşmənlə mübarizə aparıb qalib gəlibsənsə, travmanı da məğlub edə biləcək qədər güclüsən. Bu əzmi
yaratmaq lazımdır. İşinin peşəkarı olan həmkarlarıma bu sahədə uğurlar
arzulayıram. Hər şey pul demək deyil, onlar bizə görə öz sağlamlıqlarından
oldu, vətənin keşiyində durdu. Bizim də bir vətəndaşı kimi bu gün onların
qayğısına qalmaq həm peşə, həm də vətəndaşlıq borcumuzdur”.
"Hərbiçilər üçün psixoloqların qəbulu ödənişsiz
olmalıdır”
Bu
məsələdə dövlətin özəl fəaliyyət göstərən psixoloqlardan dəstək almasının
önəmini vurğulayan G.Orucova xidmətlərin ödənişsiz həyata keçirilməsini tövsiyə
edir: "Hərbi hospitallarda psixoloji zərbə alan hərbiçilər üçün psixoloqlar
fəaliyyət göstərir. Lakin psixoloqların fəaliyyəti yetərsiz qalırsa, özəl
sektordan dövlətə dəstək verilməlidir. Çünki hospitalda fəaliyyət göstərən
psixoloqun oradakı hər kəsə yardım etməsi mümkün deyil. Bu səbəbdən özəl sektor
dövlətə dəstək proqramı hazırlamalıdır. Proqrama əsasən özəl fəaliyyət göstərən
psixoloqların qəbulları hərbiçilər və hərbiçi ailələri üçün ödənişsiz
olmalıdır. Bu məsələdə özəl və dövlət sektoru birlikdə əl-ələ verib bu
insanlara dəstək olmalıdır”.
Məlumat
üçün bildirək ki, dünyada da müharibədən sonra post-travmatik stress pozuntusu
hallarına rast gəlinib. Bunlardan ən çox müzakirə olunanı isə Vyetnam
müharibəsində post-travmatik stress pozuntusudur. Hətta bəzi yerlərdə buna "Vyetnam sindromu” da deyirlər. Vyetnam
müharibəsindən sonra Amerika cəmiyyətində döyüşdə iştirak edənlər arasında
intihar edənlər oldu. Bundan əlavə, zərərli vərdişlərə qurşanma və ailədaxili
konfliktlər artdı.
2440 ailə, 600-ə yaxın zəng...
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi
tabeliyində Sosial Xidmətlər Agentliyindən verilən məlumata görə, noyabr ayından etibarən həm
əyani, həm də onlayn psixoloji dəstək qrupları təkcə qazilərə deyil,
müharibənin təsirlərindən əziyyət çəkən hər kəsə yardım göstərir: "Ötən il
noyabrın 18-dən Nazirliyin tabeliyindəki Sosial Xidmətlər Agentliyinin psixoloq
və psixiatrlarından ibarət qrupları qeyd edilən kateqoriyalardan olan 2440
ailəyə səfər ediblər. İlkin sorğular əsasında ailə üzvlərindən psixoloji
problemləri olanlar müəyyənləşdirilib. Onlarla seanslar təşkil edilərək
psixokorreksiya işləri aparılır. Bir hissəsi, ödənişsiz dərman preparatları ilə
də təmin olunub. Eləcə də, Agentliyin 5 psixoloqla fəaliyyət göstərən "Onlayn
psixoloji dəstək xidməti”nə (050 406 75 85) daxil olan 600-ə yaxın zəngdən
400-dək zəng üzrə evlərə gedilərək əyani şəkildə psixoloji dəstək göstərilib. Nazirliyin
tabeliyindəki Dövlət Tibbi-Sosial Ekspertiza və Reabilitasiya Agentliyinin
reabilitasiya müəssisələrində isə 12-si şəhid və yaralı hərbçilərin uşaqları
olmaqla, 250 şəxsə sosial-psixoloji xidmətlər göstərilib. Bakı Sağlamlıq Mərkəzində
müalicə alan 50-dək hərbçidən ehtiyacı olan 17 hərbçi, habelə Sərhəd Qoşunları
Hospitalından 11 hərbçi də Agentlik tərəfindən sosial-psixoloji reabilitasiyaya
cəlb edilib”.
Qeyd
edək ki, Vətən
Müharibəsi iştirakçılarına və şəhid ailələrinə psixoloji yardımla bağlı
komissiya da yaradılıb. Nazirlər Kabineti Azərbaycan Respublikasının ərazi
bütövlüyü uğrunda aparılan hərbi əməliyyatlarda iştirak etmiş hərbi
qulluqçulara və şəhid ailələrinə psixoloji yardımla bağlı bəzi məsələlər barədə
qərar verib. Qərara əsasən, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda
aparılan hərbi əməliyyatlarda iştirak etmiş hərbi qulluqçulara və şəhid
ailələrinə operativ, vaxtında, keyfiyyətlə və əlaqəli şəkildə psixoloji yardım
göstərilməsi təmin ediləcək.
Aygün ƏZİZ