Qədim el adəti - elçilik
Toy adətləri dünya mədəniyyətinin
tərkib hissəsidir. Hər bir xalqın özünəməxsus
toy adət-ənənələri var. Xalqımızın ən qədim toy adət-ənənələrindən
biri də bu mərasimin ilk mərhələsi olan "elçilik”dir. Elçilik evliliyin
bünövrəsi, təməlidir. Bu təməl ilk gündən sağlam, düzgün qoyulmalıdır. Əks
halda, gələcək ailədə çoxsaylı problemlər qaçılmaz olur. Toyun ilk mərhələsi
olan elçilik mərasimi qədim zamanlardan bu günə kimi ailə böyüklərinin,
valideynlərin, ağsaqqal, ağbirçəklərin xeyir-duası, razılığı ilə başa
çatdırılmışdır. Elə buna görə də bu el adəti uzun illərdir ki, mühafizə olunmuş
və evliliyin bünövrəsinin qoyulmasında ən əsas rolu oynamışdır.
Ağsaqqallar "yüz ölçüb, bir
biçməyə” məcbur idilər
Keçmişdə kənd yerlərində
qızlar daha çox bulaq başında, toyda-mağarda , şəhər yerlərində isə həftə
hamamında oğlanın yaxınları tərəfindən görülüb-bəyənilər, məsləhət görülərdi. Oğlan da
toyda-mağarda və ya bulaq başında məsləhət görülən qızı görər, öz fikrini
bildirərdi. Əgər oğlan qız haqqında müsbət qərar verərdis,ə elçilik mərasiminə
başlanılardı. Çox zaman da oğlan qızı haradasa görüb-bəyənərək ailəsinə evlənmək
istədiyini bildirərdi. Elçilik mərasimi tayfa
böyükləri, ağsaqqal, ağbirçəksiz olmazdı.
Bu mərasimdə ağsaqqal, ağbirçək, tayfa böyüklərinə daha çox yer verilməsi
gələcək ailəyə onların zamin durması demək idi. Oğlan tərəfindən qız evinə elçi
gələn ağsaqqallar onun evlənmək yaşına çatdığını, ağıllı-kamallı olduğunu dəqiq
bildikdən, iş-güc sahibi olub ailəsinə qazanc gətirdiyinə əmin olduqdan sonra
qız evinə elçiliyə gedərdilər. Həmçinin qızın evlilik yaşına çatması,
razılığının olması, ailəsi də araşdırılmalı idi. Çünki elçi gedən ağsaqqalların
üzərinə gənc ailələrin dağılmamağı üçün məsuliyyət öhdəliyi qoyulurdu və
ağsaqqallar "yüz ölçüb, bir biçməyə” məcbur idilər.
Bölgələrə görə,
elçilik adəti də fərqlidir. Amma ümumiləşdirdikdə, bu mərasim elə bütün bölgələrdə
toyun, evliliyin başlanğıcı sayılır. Elçilik mərasimi özü də bir neçə mərhələdən
ibarətdir: "qızbəyənmə”, "qızgördü”, "xəbərgöndərmə”, "kiçik elçilik”, "elçilik”("hə”
alma, üzüktaxdı”). Müasir dövrümüzdə keçmişdəki elçiliyin belə uzun mərhələlərdən
keçməsi gənclərdə bəzən təəccüb, bəzən maraq, bəzənsə istehza doğurur. Amma dərindən
araşdırıb düşündükdə, gələcək ailədə problemlərin olmaması, qohumların
bir-birini yaxşı tanıması, gənclərin bir-birini başa düşməsi, yeni qurulan ailənin
təməlinin sağlam olması, gələcəkdə dünyaya gələcək uşaqların düzgün tərbiyələndirilməsi
üçün bu mərhələlərin nə qədər vacib olduğu aydın olur.
Qızbəyənmə: Adətə görə evlilik yaşında olan oğlan qızı
ilk dəfə görür və bəyənirdisə, bunu yaxın adamlarına xəbər verirdi. Bundan
sonra qızın yaşadığı yer, kimin qızı olması, ailə üzvləri, nəsil-nəcabəti
haqqında məlumat öyrənilirdi. Qıza oğlanın xalası, bibisi,
əmisi qızları, bacısı və s. tərəfindən onun
görülüb-bəyənildiyi haqda məlumat verilirdi. Bunun üçün qızın yaxın
adamlarına – xalasına, bibisinə, anasına xəbər göndərilirdi. Qızın valideynlərinin
fikri öyrənilməyə çalışılırdı. Eyni zamanda qız evi də oğlanın ailəsini, nəsil-nəcabətini,
nə işlə məşğul olduğunu, ailə saxlamaq gücündə ola biləcəyini araşdırmağa
başlayırdı.
Qızgördü: Oğlan bəyənib-seçdiyi qız haqqında evlilik
fikrini qətiləşdirdikdən sonra ataya, ailə başçısına bu haqda məlumat
verilirdi. Əgər ata elçi getməyə razılıq versəydi, onda elçiliyin "qızgördü” mərhələsi
başlayırdı. Ailə
başçısı qız və onun yaxın qohum-əqrəbası haqda lazımi məlumat toplamağı, qız
evini "yoxlamağı” tapşırırdı. Bundan sonra oğlanın yaxınlarından bir neçəsi "görücülük” etmək üçün qız evinə
gedirdi. Ayrı-ayrı bölgələrdə bu elçilik qabağı mərhələyə "qızabaxdı,
qızgörümü, qızgörümcəyi, görücügetmə,
görücügəzmə, bəlləmə” və s. də deyirlər. Keçmişdə bu mərhələ
adətən səhər tezdən həyata keçirilirdi. Bunun da məqsədi qızın təmizliyini, səliqə-sahmanını
yoxlamaq, qızın tənbəl
və ya işgüzar olduğunu görmək idi. Oğlan evindən gələn qadınlar qız evinin qapısını döyüb yoldan keçən
insan kimi bir bəhanə ilə həyətə və ya evə daxil olurdular. İçəriyə daxil olan
görücülər qızgördüyə gəldiklərini büruzə vermədən gizlicə ətrafa nəzər salar, mətləbə
dəxli olmayan müxtəlif söhbətlər edərək, əsas məqsədlərini gizlədərək qız evi
haqqında hər bir vasitə ilə ətraflı məlumat öyrənməyə çalışardılar. Qız evinin
adamları da özlərini bilməzliyə qoyar, görücülərlə mehriban davranardılar. Söhbət
əsnasında, ev sahiblərindən qızına su gətizdirməyi
xahiş edən görücülər, gözaltı qızın əl-ayağı, oturuş-duruşu, yerişi və zahiri
görkəminə xüsusi diqqət yetirərdilər. Qızın ev işlərini necə bildiyini öyrənməkdən
ötrü qəsdən mətbəx işlərindən, yeməklərdən söz açardılar. Bir də görürdün ki, evdən çıxan zaman görücülərdən
biri qəfildən qızın ayağı altına kəlağayısını atdı. Əgər bu kəlağayıya ayaq basmış qızın
dabanları çatlaq, çirkli olurdusa, kəlağayının zərif ipək sapları mütləq büzülərdi.
Bu da qızın özünə qulluq etməməsinə, tənbəl olmasına işarə idi. Həyət
qapısından çıxanda görücülər bəyənilmiş qızın anasına eyhamla:"Allah bu qıza bir yaxşı yerdən qapı açsın,
halal süd əmmiş birini yetirsin”deyərək sağollaşar və oğlan evinə
qayıdaraq bütün gördüklərini və öyrəndiklərini danışardılar. Bu mərhələ
elçiliyin əsas mərhələlərindən sayılırdı. Çünki qızgördüyə gedənlər qız və onun
ailəsi haqqında yaxşı xəbər gətirərdisə, bundan sonra kiçik elçilik mərasimi
başlayırdı. Qız və ailəsi haqqında müsbət rəy olmayanda elçilik mərasimi baş
tutmurdu və oğlan üçün başqa qızlar məsləhət görülürdü.
Xəbər göndərmə: Oğlan
evi qız evinə qızlarını bəyəndiklərini, elçi gəlmək istədiklərini bildirmək
üçün oğlanın xalası, bibisi və ya yaxın qohumlardan münasib birini göndərər,
onların "ağızlarını arayardı”. Xəbərə gedənlər qızın, onun anasının
qohumluğa razı olub-olmamasını öyrənər, bu məsələyə ailə böyüklərinin (ata,
baba, nənə və s.) fikrini öyrənməyi qız evindən xahiş edərlər. Bu mərhələyə kimi artıq qız evi oğlan və
oğlan evi haqda məlumatlı olar, topladıqları məlumatları nəzərdən keçirər, qərar
verərdi. Qız evi xəbər aparmağa gələnə elçilik üçün razılıq verərdisə, kiçik
elçilik mərasimi başlayardı. Bəzən qız evi gələcək qohumluğa razılıq
vermirdi. Onda elin-obanın ən mötəbər, hörmətli insanlarından birini qız evinə
"minnətə”, onları razılığa gətirməyə göndərərdilər. Həmin şəxs də "elçiyə zaval
yoxdur” deyərək qız evinə minnətçi düşərdi.
Kiçik elçilik: Xəbər göndərmədən
sonra kiçik elçilik mərhələsi başlayır. Kiçik elçilik mərhələsi ondan ötrü
vacibdir ki, bu zaman qızın razılığı öyrənilir, qız evinin son qərarı, son rəyi
alınır və elçiliyin son mərhələsinə hazırlıq görülür. Kiçik elçilik mərhələsi
qan-qaraçılıq yaranmasının, ağsaqqal, ağbirçək, tayfa böyüklərinin "yox” cavabı
ilə pərt edilməsinin, "yüngülsaqqal” olmasının qarşısını almaq məqsədilə
edilir. Dörd-beş nəfər yaxın qohum qız evinə gedir. Qızın valideynləri ilə
tanış olaraq, elçi düşdüklərini bildirirlər. Əgər razılıqları varsa, ağsaqqal,
ağbirçək, tayfa böyüklərini də götürüb, "hə” almağa gəlməkləri üçün icazə istəyirlər.
Bir çox bölgələrdə qız evindən qızın razılığı verilməyənə kimi kiçik elçilik mərhələsi
bir neçə dəfə davam etdirilir. "Qız qapısı, şah qapısı”, "qız evi, naz evi” deyərək
qızın razılığı alınana kimi bu get-gəl davam edir. Kiçik elçilik zamanı qızın
atası "qızın fikrini bilmirik, razı olub-olmadığını öyrənmək üçün vaxt verin”
deyərək, ilk dəfədən "hə” cavabı verməz. Oğlan evi geri qayıdar və qız evindən
cavab gözləyər. Qız evi razı deyilsə, elçiliyin elə ertəsi günü "qızımızın hələ
ərə getmək fikri yoxdur”, yaxud da "qızın könlü başqasındadır” deyərək, nəzakətlə
"yox” cavabı göndərərlər. Əgər qız evi razıdırsa, bir neçə günə razılıq cavabı
göndərərlər. Bundan sonra elçiliyin son mərhələsi başlayar və iki gəncin ailə
qurması üçün təməl qoyular.
Elçilik, "hə”
alma, "üzüktaxdı”: Oğlan atası ağsaqqal,
ağbirçək, tayfa böyüklərini, ən yaxın qohumlarını elçi getmək üçün dəvət edir.
Birlikdə qız evinə yola düşürlər. Qız evində onları ailənin yaxın qohumları
qarşılayır. Hal-əhval tutduqdan, gələcək qohumların bir-biri ilə tanışlığından
sonra ağsaqqallardan biri gəlişlərinin məqsədini açıqlayır. Bu zaman oğlan
evinin söz sahibi olan ağsaqqalı adətən "biz
sizin qapınıza xeyir iş üçün gəlmişik, qapınızda həmişə xeyir işlər olsun, günləriniz
həmişə şadyanalıqla keçsin. Əl bizdən ətək sizdən, ətəyinizi kəsin, əlimizi kəsməyin.
Qızınızı oğlumuza istəyirik” deyər. Qız evinin söz sahibi olan ağsaqqalı "qızın
anasını çağıraq, görək qız razıdırmı” cavabını verər. Qız anası qıza
yaxınlaşaraq "atan səndən cavab gözləyir” soruşar. Qız razıdırsa susar, ya da "atam bilən məsləhətdir” deyərək,
razı olduğuna işarə edər. Qızın anası "qız deyir ki, atam, böyüklərimiz bilən məsləhətdir”
deyər. Bundan sonra qız evinin söz
sahibi "Allah xoşbəxt eləsin” deyə, razı olduqlarını bildirər. Gələcək
qohumlar bir-birini təbrik edər, oğlan
evinin söz sahibi olan ağsaqqalı "Allah qohumluğumuzu başacan eləsin, Allah bu
iki gəncə hər zaman xeyir işlər qismət eləsin” deyərək gənclərə xeyir-dua verər,
süfrəyə "şirin çay” gətirilməsini xahiş edər (şirin çay bir çox bölgələrdə
qızdan "hə” alınan kimi hazırlanır. Fincana öncə qaynar su, sonra şəkər tozu
tökülərək qarışdırılır, daha sonra çay qaşığını şəkərli qaynar suyun üstünə
tutaraq dəmlənmiş çay tökülür. Bu zaman fincandakı çay iki rəngli olar. Hər kəs
qarşısına qoyulan çayı qaşıqla qarışdırıb içər). Bir çox bölgələrdə (xüsusilə də
Naxçıvan) şirin çayı içdikdən sonra nəlbəkiyə "nəmər”, "şirinlik” (pul)
qoyular. Şirin çay içdikdən sonra qızın barmağına üzük taxar, başına qırmızı
yaylıq salarlar. Bu mərasimdən sonra heç kim həmin qız üçün elçi düşməz. Bəzi
bölgələrdə olan adətə görə, elçiliyin sonunda oğlan evinin ağsaqqalı başındakı
papağını üç dəfə öz başına və qızın başına
qoyar. Bu hərəkət qızın onların namusu sayıldığına işarə olar. Elçilik mərhələsinin uğurla başa çatmasından
sonra nişan mərasimi və toya hazırlıq başlayar.
Elçiliklə, qız və oğlanla bağlı deyimlər, atalar sözləri və məsəllər:
·
Qız yükü, duz yükü.
· Qız qapısı, şah qapısı.
· Qız evi, naz evi.
· Qız ağacı, qoz
ağacı, hər gələn bir daş atar.
· Qız qızıl alma, qızı gözdən salma.
· Qız qaldıqca qızıl olar, yox xəbəri
oğlanların.
· Qızı özbaşına buraxsan ya halvaçı
tapar, ya da zurnaçı.
· Anasına bax qızını al.
· Atasına oxşayan qız xoşbəxt olar.
· Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər.
· Qız evlərdə
tanınar, ipək dəzgahda.
· Ərkəsöyün böyüyən
oğul avara olar.
· Elçiyə zaval
yoxdur.
Sonda qeyd edim ki, bu gün elçilik mərasimi artıq öz
mahiyyətini itirmək üzrədir. Müasir elçilik mərasiminə xeyli əlavələr edilmiş,
bayağılaşdırılmışdır. Ailənin təməlinin düzgün qoyulması mərhələsini təşkil edən
elçilik adəti unudulduqca, bayağılaşdırıldıqca boşanmaların sayı da tədricən
artmaqdadır. Təcrübələr göstərir ki, ailə başçısı, ağsaqqal, ağbirçək,
valideynlərin razılığı, məsləhəti olmadan qurulan ailələr davamlı, uzun ömürlü,
sağlam olmur, həmin ailələrdə narazılıqlar, problemlər çox olur. Təbii ki, bu
zaman ən böyük zərbə gənc ailələrdə doğulmuş uşaqlara dəyir. Bir çox hallarda
boşanmış cütlüklər uşaqlarına sahib çıxmır, nəticədə uşaqlar ya küçələrdə
qalır, ya da uşaq evlərinə verilir. Elçilik adətinin pozulması, tənəzzülə
uğraması, elçiliyin düzgün aparılmaması sonda yeni qurulmuş bir ailənin,
azyaşlı uşaqların faciəsi ilə nəticələnə bilir. Adətlərimiz bizim milli dəyərlərimizdir.
Onlar unudulmamalı, yaşadılıb gələcək nəsillərə ötürülməlidir.
Əpoş Vəliyev,
AMEA
Folklor İnstitutunun "Folklor və yazılı ədəbiyyat”şöbəsinin
aparıcı elmi işçisi,
Filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru